Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 50]

Wat valt er Robert Craft te verwijten?
Stravinsky's brieven: zakelijke kwesties en altijd over geld

Stravinsky. Selected Correspondence, Vol. 1 Edited and with commentaries by Robert Craft Uitgever: Alfred A. Knopf, 471 p., f84,50 Importeur: Van Ditmar

Elmer Schönberger

In de nazomer van dit jaar vond aan de universiteit van Californië in San Diego een International Stravinsky Symposium plaats, vijf uitputtende dagen, van de vroege ochtend tot de late avond gevuld met lezingen, panel discussions en concerten. Het ontbrak daarbij niet aan afwisseling.

Zo zat de toehoorder het ene moment, bedolven onder een pak stencils met tabellen, matrixen en calculaties, zich onder leiding van een professor suf te rekenen ten einde de structuur van een muziektheoretische centimeter te doorgronden, en waande hij zich het volgende moment op een bijeenkomst van een geheim anarchistisch genootschap, bestaande uit enkele al of niet met een Russisch accent sprekende, zwartgebaarde heren die zich vervolgens in alle eer en deugd bleken te buigen over de raadsels van Stravinsky's Russische achtergrond. Het internationale van het symposium zat 'm in een enkele uitsluitend Franssprekende Fransman, uitsluitend Franssprekende Belg, uitsluitend Franssprekende Japanner en een paar Engelsen en Nederlanders.

De deelnemers bestonden uit musicologen, componisten, musici, slavisten en David Hockney, en in op-één-na elk van deze categorieën bevonden er zich wel een of meer die een rol of rolletje in Stravinsky's leven hadden gespeeld. Leonard Stein, de directeur van het Schönberg-Instituut in Los Angeles, deed ooit kopieerwerk voor Stravinsky; Joseph Kerman en Glenn Watkins zijn auteurs van boeken die door Stravinsky van een prachtige recensie, respectievelijk verkoopbevorderend voorwoord werden voorzien; Lawrence Morton heeft boven zijn bed in zijn appartement in Hollywood een bordje hangen met de mededeling ‘Stravinsky sliep hier’; en Milton Babbitt, de enige streng-seriële componist ter wereld die het complete Amerikaanse song-repertoire van de jaren veertig en vijftig uit zijn hoofd kent, volgde Stravinsky's twaalftoon-manipulaties van nabij. Ze hadden allemaal hun verhaal over Stravinsky, maar bewaarden hun persoonlijke anekdotes wijselijk voor de pauzes en voor de recepties en banketten ten paleize van lokale miljonairs en multimiljonairs. Ze hadden ook allemaal een theorie over de man die bijna een kwarteeuw de rechterhand, in zijn eigen woorden: de Achates van Stravinsky was - Robert Craft. Na afloop merkte een medewerker op dat er in de lezingen vaker uit de geschriften van Craft was geciteerd dan hij had verwacht. Die verwachting was gebaseerd op de algemene opinie over Craft en die opinie is niet zo gunstig. Een van de deelnemers had zelfs te kennen gegeven dat hij van zijn medewerking zou afzien als Craft op het symposium zou verschijnen. En Craft zóú ook verschenen zijn, ware het niet dat het sterfbed van de weduwe van de componist zijn komst verhinderde.

Stravinsky en Vera in Bologna 22 mei 1935 uit: Igor and Vera Stravinsky, A photograph Album 1921-1971. Text from Stravinsky's interviews 1912-1963. Uitgever: Thames and Hudson, Importeur: Nilsson & Lamm, 144 p., f56,90

Verachting

Nog in dezelfde week waarin het symposium werd afgerond, overleed Vera Stravinsky. Vanaf dat moment moet Joan Peyser - redacteur van de Musical Quarterly en babbelziek beoefenaarster van de vulgair-freudiaanse muziekwetenschap - in angstige spanning verkeren of haar voorspelling zal uitkomen dat Craft Vera spoedig in de dood zal volgen.

Ik kom er niet achter wat Craft precies te verwijten valt, behalve dat hij intelligenter, geestiger, erudieter en dus eigenwijzer, grilliger en lastiger is dan zijn meeste tegenstanders zijn en dat híj heeft gedaan wat zij zelf hadden willen doen: Stravinsky van dag tot dag terzijde staan, daar verslag van doen, conversatieboeken samenstellen, de componist voeden met nieuwe ideeën, nieuwe muziek en daardoor met nieuwe muzikale onderwerpen, teksten voor stukken uitzoeken, kortom, ervoor zorgen dat Stravinsky zo lang mogelijk Stravinsky kon blijven, tot aan 1966, het jaar van de Requiem canticles, toe. Het enige, naar mij lijkt, wat Craft serieus aangerekend kan worden is dat de Stravinsky in de laatste delen van de conversatieboeken niet zozeer de ‘echte’ Stravinsky is als Crafts ideale beeld van de componist. Het is alleen een beetje kinderachtig om iemand dat tot in lengte van dagen na te dragen, zeker als die iemand niet aarzelt om een paar jaar later (in Stravinsky in pictures and documents) pijnlijke feiten te onthullen die hij voor hetzelfde geld nog vijfentwintig jaar verborgen had kunnen houden. (Het is trouwens goed mogelijk dat Crafts ideale beeld van Stravinsky geheel of gedeeltelijk samenvalt met Stravinsky's ideale beeld van Stravinsky. Dat zou Crafts ‘vergrijp’ op zijn minst tot een interessant vergrijp maken.

Ook Stravinsky ante Craft blijkt soms niet Stravinsky maar Stravinsky's ideale beeld van Stravinsky te zijn. ‘Hélemaal Stravinsky,’ denkt de luisteraar die Stravinsky's Poesjkin: poëzie en muziek leest. ‘Het lijkt wel Nabokov,’ denkt de literair-geïnteresseerde. Maar de echte auteur is Joeri Mandelstamm, Stravinsky's schoonzoon. ‘Joeri heeft zojuist je artikel over Poesjkin geschreven en komt hier om het Ira te dicteren, die het, zoals je hebt gevraagd, op jouw schrijfmachine zal uittikken.’ Zo staat het in deel 1 van de Selected Correspondence, tekstbezorger: Robert Craft.)

Wat in Amerika mode is, wordt vroeg of laat ook wel in Nederland mode. Zo ook de algemene Craftverachting. Volgens Kasper Jansen, die in NRC Handelsblad over het brievenboek schreef, blijken de drieëntwintig jaar dat Craft het voetspoor van Stravinsky volgde, ‘achteraf slecht besteed te zijn’. ‘Pas na de dood van Stravinsky moet Craft zich gerealiseerd hebben welke kansen hij had gemist en welke historische taak hij in de drukte van alledag was vergeten.’ De aanleiding voor deze opmerkingen is de bekentenis van Craft dat deze in de brieven van de jaren twintig en dertig een geheel andere en aanmerkelijk minder sympathieke Stravinsky heeft leren kennen dat hem uit eigen ervaring bekend was. Dat zal inderdaad een vreemde sensatie geweest zijn, maar ik moet er toch niet aan denken dat Craft, in plaats van het gedrag en de opvattingen te registreren van de Stravinsky die híj kende, zijn energie had gestoken in de ontrafeling van de psychologie van een hem onbekende Stravinsky. Het is waar, de conversatieboeken van Stravinsky-Craft gaan meer over kunst dan over leven (laat staan over psychologie), alleen is dat nu precies wat ze oneindig veel boeiender en leerzamer maakt dan welke analyse van het zieleleven van welke kunstenaar dan ook.

[p. 51]

Voor een échte hater moeten we in de Volkskrant terecht, bij W. Bronzwaer. Bronzwaer komt er rond voor uit dat ‘de invloed die Craft heeft uitgeoefend tijdens de laatste 25 jaar van Stravinsky's leven niet in alle opzichten gunstig is geweest’. Waarom niet, daarop blijft de schrijver het antwoord schuldig. Omdat Craft Stravinsky op het spoor van de twaalftoontechniek heeft gezet? Het zou kunnen, want de dirigent-muziekfilosoof Ansermet vond Stravinsky's aansluiting bij het seriële componeren de miskleun van zijn leven, en Bronzwaer is een aanhanger van Ansermet. In de geest van Ansermet bestempelt hij Stravinsky's Mis als ‘een effect, een artistiek gebaar van een mens die een geestesgesteldheid imiteert waarin hij niet meer van nature thuis is’. Ik beweer niet dat het tegengestelde waar is, ik begrijp alleen niet hoe je op deze manier over muziek kunt praten. Ik ben benieuwd wat iemand die dít beweert, over de Messe de la Notre Dame van Machaut - de veertiende-eeuwse Stravinsky - heeft te zeggen. Wat Bronzwaer Craft nog het meest kwalijk neemt is niet eens dat Craft als tekstbezorger er langzamerhand ‘een janboel van aan het maken is’, maar dat hij in dit eerste deel van de Selected Correspondence (behalve de correspondentie met Ansermet, Cocteau, Nadia Boulanger, Auden, de componist Maurice Delage, de directeur van het New York City Ballet Lincoln Kirstein en muziekredacteur Derzjanovsky) ook de aan hem zelf gerichte brieven heeft opgenomen. ‘Dit laatste is gewoon bespottelijk.’ Integendeel, het was bespottelijk (bescheiden) geweest als de man die zo lang en zo intensief met Stravinsky verkeerde, die volledig door Stravinsky werd vertrouwd, en die als co-auteur van de conversatieboeken de meest geciteerde bron in welke biografie van Stravinsky dan ook is, - als deze man in dit deel géén inzage had gegeven in de correspondentie waarmee het allemaal begonnen is.

Dear Bobsky

‘Alsjeblieft, kóm met Kerstmis, alsjeblieft, alsjeblieft. Alsjeblieft, zeg ja,’ schrijft Stravinsky op 8 oktober 1948, nog geen halfjaar nadat de componist en de drieëntwintigjarige dirigent elkaar voor het eerst, niet-schriftelijk, ontmoet hebben. ‘Dear Mr. Craft’ was inmiddels ‘Dear Robert Craft’ geworden, ‘Dear Robert Craft’ was ‘Dear Bob’ geworden, en al gauw zou ‘Dear Bob’ ‘Dearest Bob’ en zelfs ‘Dear Bobsky’ worden. Al in november 1947 had Stravinsky zich tegenover zijn uitgever bereid verklaard om op een concert van Crafts Chamber Arts Society zijn Blazerssymfonieën te dirigeren, en nog wel ‘gratis, om die jonge en getalenteerde Robert Craft te helpen’. Nog geen halfjaar later krijgt Virgil Thomson, recensent van de New York Herald-Tribune, een beleefd briefje van Stravinsky waarin deze zijn spijt betuigt dat Thomson in een bespreking van een concert met het Capriccio en de Symfonie in C ‘de prestaties van deze getalenteerde musicus’ niet heeft genoemd.

Op welke manier heeft Craft Stravinsky's volledige vertrouwen zo snel kunnen winnen? We weten dat Craft Stravinsky boeken stuurde, de memoires van Lorenzo da Ponte bij voorbeeld, dat hij ‘de meest excentrieke definities van Dr. Johnson voor hem uitschreef; en dat hij eigenhandig vervaardigde kopieën van composities van Bach en Purcell bij zijn brieven deed. (Een paar jaar later, in de Cantata on anonymous 14th-15th century English Lyrics, maakt Purcell in vermomming voor het eerst zijn opwachting in Stravinsky's muziek.) Maar wát Craft precies in die brieven schreef, en vooral, op welke toon, dat weten we niet. Die brieven ontbreken in het boek. Waar reageerde Stravinsky op? Hoe beschreef Craft ‘een uitvoering van Oedipus Rex’? En hoe bedankte Craft het echtpaar Stravinsky voor ‘elk gouden ogenblik’ in hun gezelschap?

Janboel

Dat Craft er een ‘janboel’ van maakte, is schromelijk overdreven, maar feit is wel dat de incompleetheid van een aantal briefwisselingen in het boek de interpretatie van het materiaal moeilijk maakt. Craft geeft in zijn verantwoording enkele verklaringen voor die incompleetheid. In het geval van Derzjanovsky bij voorbeeld zou Stravinsky's aandeel onvindbaar zijn, in het geval van zijn eerste vrouw, Catherine, is Stravinsky's aandeel ‘blijkbaar in het bezit van zijn oudste zoon’ (achter zo'n formulering moet een familiedrama schuilgaan), en in het geval van Ansermet publiceerde Craft alleen de brieven van Stravinsky omdat die van Ansermet voor een groot deel niet ter zake en bovendien in aantal veel groter zouden zijn. Craft geeft in uitvoerige annotaties wel samenvattingen van Ansermets brieven, maar die laten in de weergave van de ‘toon’ ervan - en hetzelfde geldt voor de spaarzame samenvattingen van zijn eigen brieven - te veel te wensen en te raden over.

Bijna vijfhonderd pagina's beslaat het eerste deel van Stravinsky's Selected Correspondence. Het is geen boek dat je in één adem uitleest. Beschrijvingen, opvattingen, opinies, uitwisseling van ideeën - het komt er allemaal nauwelijks in voor. Het is een verademing als Stravinsky eindelijk eens in woede ontsteekt over een dirigent (de consequent Mitteleuropulos gespelde Mitropoulos, over Monteux, ‘dat onbeduidende, kleinzielige individu’, of zijn bête noire Koessevitsky), afgeeft op de ‘kadaverliefde’ van de ‘bolsjewieken’ of zich opwindt over ‘de arrogantie van talloze communistische koperblazers’ in de ‘beklagenswaardig provinciale’ opera Lady Macbeth van Mtensk. (Dat deze opera Sjostakovitsj in de Sovjetunie bijna zijn nek kostte, kon Stravinsky weinig schelen. Naar aanleiding van Stalins persoonlijke interventie in de sovjetkunst noteerde Stravinsky twee jaar later in zijn Poétique musicale: ‘De muziek en de thema's van Sjostakovitsj composities werden, ditmaal misschien niet ten onrechte, streng gekritiseerd.’

Het grootste deel van Stravinsky's brieven gaat over praktische en zakelijke kwesties: over afspraken, voorbereidingen voor concerten, drukproeven, correcties, programmavoorstellen en altijd over geld. Dat laatste was te verwachten. ‘Van elke drie noten die ik componeer, gaan er twee naar de belasting’: dat was misschien het grootste drama in Stravinsky's leven.

Wat zou het prachtig zijn als iemand de taak op zich nam om de financiële biografie van Stravinsky te schrijven. In elk geval zou Robert Craft ertoe bewogen moeten worden alle bedragen in de nog te verschijnen delen van de correspondentie door een expert in de economische geschiedenis te laten annoteren. Ik zie het voor me: koersen in alle landen en tijden, vergelijkingen van prijzen en honoraria, BTW, inflatiecorrectie, prijscompensatie. Heerlijk moet dat zijn, en postuum de grootste eer die we Stravinsky kunnen bewijzen.

■