Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 46]

Onheil over de gemeente
De autobiografische griezelliteratuur van H.P. Lovecraft

At the Mountains of Madness; The lurking Fear; The Dream-Quest of Unknown Kadath; The Case of Charles Dexter Ward; The Doom that came to Sarnath; The Tomb door H.P. Lovecraft Uitgever: Ballantine Books 181 p., Importeur: Van Ditmar f9,80 per stuk
The Best of H.P. Lovecraft: Bloodcurdling Tales of Horror and the Macabre Uitgever: Ballantine Books 375 p. Importeur: Van Ditmar f23,80
H.P. Lovecraft: Griezelverhalen Uitgever: Loeb f25,-

Robert-Henk Zuidinga

Poe's regel ‘An unhappy childhood is an author's goldmine’, door Gerard Reve in de Nederlandse literatuur geïntroduceerd, is, zo op iemand, van toepassing op H.P. Lovecraft. Het einde van diens rimpelloze kindertijd werd ingeluid met de opname van zijn vader in een inrichting, waar hij stierf aan syfilis. De kleine Howard was toen acht. Hij trok met zijn moeder bij zijn grootouders in, waar hij, na zijn grootvaders dood, in een vrouwengemeenschap en in snel afnemende welstand opgroeide. Zijn moeder, die de dood van haar man slecht kon verwerken, vervreemdde steeds sterker, daarbij haar enige zoon in haar isolement betrekkend. Toen zij in hetzelfde gesticht als haar man overleed, bleef Howard Phillips - als tweede naam gebruikte hij zijn moeders meisjesnaam - achter met twee oude tantes en vrijwel geen inkomen. Op zijn achtentwintigste verdiende hij zijn eerste eigen geld, toen The National Magazine zijn gedicht The Marshes of Ipswich publiceerde. Deze jeugd, en vooral de manier waarop zijn ouders stierven, hebben in hoge mate Lovecrafts oeuvre bepaald.

H.P. Lovecraft

Behalve hun minder benijdenswaardige jeugd hebben Howard Phillips Lovecraft en Edgar Allan Poe nog een aantal punten van overeenkomst in leven en werk. Beiden worden als de belangrijkste horror-auteurs van hun eeuw gezien, of op zijn minst als invloedrijkste. En beiden zijn de enige schrijvers van dit genre aan wie op de Amerikaanse universiteiten (serieuze) aandacht besteed wordt. Opmerkelijk is dat ze allebei pas na hun dood en via andere landen in eigen land erkend werden. Poe moest eerst door Baudelaire bewonderd en vertaald worden en, via diens invloed op Mallarmé en Rimbaud, aan de wieg van het symbolisme gestaan hebben, voor hij in de Verenigde Staten geëerd werd. En aan Lovecraft werd daar pas aandacht in de media besteed omdat er elders, met name in Frankrijk, Spanje en Italië, zo veel van en over hem gepubliceerd werd. (In Nederland, maar toen was zijn grootste anonimiteit al opgeheven, werd over hem geschreven door zo'n gevarieerd gezelschap als Hubert Lampo. W.F. Hermans en Jotie T'Hooft.)

Nog een punt dat ze gemeen hebben, is de beperktheid van hun ‘reikwijdte’. Beider verhalend oeuvre - Poe beschouwde zich zelf op de eerste plaats als dichter; Lovecraft heeft na enig jeugdwerk weinig meer gedicht - omvat één roman: Poe schreef The Narrative of A. (Arthur) Gordon Pym, Lovecraft The Case of Charles Dexter Ward. Bovendien kan in Lovecrafts titel een hommage aan Poe's roman gezien worden. Hij bewonderde Poe zeer en wijdde aan hem als enige een apart hoofdstuk in zijn uitvoerige essay Supernatural Horror in Literature. Hoewel zijn schrijfstijl onmiskenbaar door Poe beïnvloed is, heeft hij de meeste invloed ondergaan van de Ier Lord Dunsany, die in zijn verhalen en korte toneelstukken de Keltische mythologie ter verhoging van het griezeleffect aanwendde. Lovecrafts bewondering voor Dunsany was slechts één van de uitingen van zijn belangstelling, zo niet geobsedeerdheid, voor zijn Britse oorsprong. Hij heeft zijn hele leven, met uitzondering van een kortstondig huweliik in New York, doorgebracht in en om Providence (Rhode Island), een aartsconservatief gebied waar puriteinse godsdiensten en herinneringen aan het moederland bij een belangrijk deel van de bevolking met zorg gecultiveerd werden. Lovecraft mocht graag de uitroep ‘God save the King!’ door zijn correspondentie strooien en mat zich de spelling en woordkeus van achttiende-eeuwse Engelse dichters aan.

Krankzinnigheid

The Case of Charles Dexter Ward heet Lovecrafts enige roman te zijn, ondanks dat hij een verhaal heeft geschreven dat langer is, The Dream-Quest of Unknown Kadath, en een, At the Mountains of Madness, dat nauwelijks korter is. Juister dan te concluderen dat hij drie romans geschreven heeft, is het vast te stellen dat hij uitsluitend verhalen schreef, waaronder enkele lange. The Case is tijdens zijn leven nooit verschenen, niet omdat er geen uitgever voor te vinden was; tegen die tijd, eind jaren twintig, had hij al zo veel naam in fantasy-kringen dat hem om werk gevraagd werd. De tekst bestond slechts op allerlei losse stukken papier en Lovecraft heeft het nooit tot een typoscript geordend, laat staan aan een uitgever opgestuurd. Drie jaar na zijn dood in 1937 werd het in boekvorm uitgebracht.

Zoals gezegd heeft de wijze waarop lovecrafts ouders aan hun einde kwamen grote - en blijvende - indruk op hem gemaakt. Daarbij kwam de angst dat zijn vaders syfilis of zijn moeders krankzinnigheid erfelijk aan hem overgeleverd waren. Vooral zijn latere werk wordt bepaald door die aspecten: de onontkoombaarheid van de verdoemdheid van een heel geslacht, veroorzaakt door voorgaande generaties maar onvermijdelijk ook bestemd voor alle nog komende, en: de vrees krankzinnig te worden als meest afschrikwekkende van alle angstwekkende zaken. The Case of Charles Dexter Ward is een verwerking van beide elementen. Het kost weinig moeite in de hoofdpersoon veel trekken van Lovecraft zelf te herkennen: in Wards uiterlijk, in zijn omgeving (Providence), zijn bezigheden en zijn belangstelling voor het verleden. Op een van zijn onderzoekingstochten ontdekt hij bij

[p. 47]

toeval dat een van zijn voorvaders onheil over de gemeente heeft afgeroepen. Maar wat is toeval? Hij komt erachter doordat hem opvalt dat in een van de gemeenteregisters uit 1772 twee bladen aan elkaar geplakt zijn en alle volgende bladen opnieuw genummerd. Alle moeite van de toenmalige gemeenteklerk om die smet op het puriteinse blazoen te camoufleren, blijkt tevergeefs geweest als anderhalve eeuw later de zoveelste generatie er weer kennis van neemt. Die moeite en tijdsspanne benadrukken de onontkoombaarheid van de vloek die op het geslacht rust.

Eenmaal ervan op de hoogte dat zijn hele geslacht - en daarmee hij zelf - verdoemd is, stelt Ward al zijn energie in dienst van zijn pogingen het kwaad ongedaan te maken. Dit streven brengt hem tot krankzinnigheid (het tweede Lovecraft-element). De roman begint als Ward ontsnapt is uit zijn kamer in het gesticht, een kamer waaruit niet te ontsnappen is. Een deel van Lovecrafts werk kan tot science fiction gerekend worden, maar met detectiveverhalen heeft hij zich nooit beziggehouden. Dat het verhaal lijkt te beginnen in de ‘gesloten kamer’-traditie, is dan ook niet bedoeld om de lezer een raadsel op te geven, maar is een wezenlijk bestanddeel van de manier waarop Lovecraft het verhaal ontvouwt en de gegevens doseert. Ward is weg en blijft weg, wat wordt onderstreept doordat de verteller in de verleden tijd over hem praat. The Case of Charles Dexter Ward is zowel in gebruik van literaire middelen als in verwoording van zijn thematiek Lovecrafts geslaagste werk; het had tijdens zijn leven de defenitieve doorbraak kunnen zijn.

Correspondentie

Zijn werk bestaat voornamelijk uit verhalen; daarvan werd er af en toe een geplaatst, bij voorbeeld in Weird Tales, wat hem een beperkte reputatie opleverde en een minimaal inkomen. Hij was daardoor gedwongen geld te verdienen met het herschrijven van andermans werk; hij was onder meer ghost writer van Houdini. Hij hield met zijn cliëntele en zijn bewonderaars - beide groepen overlapten elkaar voor een flink deel - contact door middel van een uitvoerige correspondentie, want op bezoek was hij niet dol. Hij moet meer dan honderdduizend brieven verstuurd hebben, waarvan er inmiddels een aantal gepubliceerd zijn. (Met deze produktie benadert hij die van de pathologisch epistoloog Lewis Carroll; beiden ondervinden nu concurrentie van Gerard Reve, die met ijzeren regelmaat en kroontjespen vijf brieven per dag afscheidt.)

Lovecrafts produktiviteit kan in twee periodes verdeeld worden, waarvan de eerste van 1917 tot 1923 loopt. Het werk in deze tijd vertoont aanvankelijk het duidelijkst Dunsany's invloed, zoals in The Doom that came to Sarnath, maar verschuift via Poe-achtige verhalen als The Temple en vooral The Outsider naar verhalen met een eigen stempel, bij voorbeeld The Lurking Fear en het perfecte The Rats in the Wall. Kenmerkend voor de tweede periode is dat een aantal verhalen voortkomen uit de, door Lovecraft zelf ontworpen Cthulhumythologie. Deze werd voor het eerst vorm gegeven in 1926 in het verhaal The Call of Cthulhu. De essentie ervan is dat een beschaving die ooit de wereld beheerste maar deze macht verspeelde, op allerlei schuilplaatsen, maar vooral onder water, wacht op de gelegenheid voor een nieuwe machtsgreep. Wat bij menig schrijver de stof voor een traditioneel science-fictionverhaal zou zijn, is bij Lovecraft de bron voor een reeks schilderingen van de, in zijn eigen visie al bij voorbaat besliste, strijd tussen goed en kwaad. Niet iedereen is gecharmeerd van de Cthulhu-stof. Voor hen biedt de tijd van 1924 tot 1937 onder meer Pickman's Model en The Shadow Out of Time.

Bloemlezing

Dit jaar lijkt Lovecraft definitief door de uitgevers ontdekt te zijn. De Amerikaanse uitgeverij Ballantine bracht zes pockets opnieuw uit en een ferme bloemlezing, ingeleid door Robert Bloch, wiens naam nooit meer genoemd zal worden zonder een toevoeging over zijn roman Psycho en Hitchcocks film. (Op het eerste gezicht lijkt er geen dwingende reden waarom Bloch de inleiding zou moeten leveren. Kenners weten echter dat hij een van Lovecrafts vele correspondenten was en The Shambler from the Stars in 1935 in Weird Tales had gepubliceerd. Hierin vindt een wat wereldvreemde inwoner van Providence een weinig benijdenswaardige dood. Lovecraft herkende er zich zelf in en reageerde met The Haunter in the Dark, waarin ene Robert Blake een minstens zo afschuwelijke dood sterft.) En bij Loeb verscheen de eerste volledig aan Lovecraft gewijde bloemlezing in het Nederlands. De zes pockets lopen uiteen van The Case of Charles Dexter Ward en selecties van zijn beste werk (The Dream-Quest of Unknown Kadath, The Lurking Fear en At the Mountains of Madness) tot keuzes uit zijn eerste jaren, enkele fragmenten en gedichten (The Tomb en The Doom that Came to Sarnath). Dat laatste wijst op een streven naar volledigheid en dat heeft alleen zin als al het normaal beschikbare materiaal al opgenomen is. In de pockets ontbreken evenwel een aantal van de belangrijkste verhalen, vooral uit de tweede periode. Daarmee is een kans voorbijgegaan om Lovecrafts volledige fictionele werk gemakkelijk bereikbaar te maken. De door Bloch ingeleide bloemlezing telt zestien verhalen die een goede doorsnede van Lovecrafts oeuvre bieden, met dien verstande dat de lange verhalen er in ontbreken. Ook de lijvige Nederlandse selectie (tweeëntwintig verhalen) biedt een goed overzicht, al hadden het sleutelverhaal The Call of Cthulhu en The Shadow out of Time niet mogen ontbreken. Daar staat tegenover, dat The Case integraal is opgenomen en het enige verhaal dat Ballantine geheel heeft laten liggen: The Terrible Old Man. De vraag naar die belangstelling voor H.P. Lovecraft kan maar ten dele beantwoord worden met een verwijzing naar de huidige bloei van het horror-genre. Het griezelverhaal, of bij uitbreiding het fantasy-verhaal, is, bijna per definitie, uitsluitend het produkt van de fantasie van de schrijver. Het betreft meestal situaties en omgevingen, soms ook tijden, die hij niet uit eigen ervaring kan kennen. Het fantasy-genre lijkt daarom het verwerken van eigen ervaringen uit te sluiten (waarmee meteen al een van de belangrijkste verschillen tussen lectuur en literatuur aangeduid is). De verhalen van Lovecraft echter komen noodzakelijk voort uit zijn ervaringen, met name die in zijn jeugd. Er is, na Poe, geen schrijver van griezelliteratuur geweest die zo autobiografisch geïnspireerd werd.

■