Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 44]

Het grote verdriet komt later
De Verzamelde gedichten van Paul Snoek (1933-1981)

Verzamelde gedichten door Paul Snoek Redactie Herwig Leus Uitgever: Manteau, 782 p., f69,-

Herman de Coninck

Toen Paul Snoek in 1968 zijn Gedichten 1954-1968 selecteerde, besloot hij zijn uitleiding met de woorden: ‘De publicatie van zijn verzamelde gedichten geeft de dichter ervan steeds zoiets als een funeraire steek onder water.’

Dat heeft de toen nauwelijks vijfendertigjarige Paul Snoek gewéten.

Al vijf jaar eerder had hij zich zelf voorbarig gecanoniseerd in een gelijkaardige bloemlezing Renaissance, een paar jaar later deed hij het nog eens over in Gedichten 1954-1970, een aangevulde herdruk. Het gevolg was dat de nadien nog verschenen bundels eigenlijk nooit meer de kans gekregen hadden om deze Snoek-canon te corrigeren. Snoek kreeg geen aansluiting meer bij zijn eigen werk. Zijn Gedichten werden beschouwd als een vorm van typische Snoekiaanse zelfdestructie. Frankenstein. Nagelaten gedichten verscheen slechts in een luxe-editie (met aquarellen van Snoek erbij) van tweehonderd exemplaren, en haalde aldus niet eens de kritiek. Zijn laatste twee bundels ten slotte, Welkom in mijn onderwereld en Schildersverdriet werden, voor zover ze nog gerecenseerd zijn, beschouwd als nagelaten werk van een dichter die zich zelf had overleefd.

Het is de verdienste van de door Herwig Leus bezorgde Verzamelde gedichten dat ze een al te lang uitgebleven kans op herziening bieden van dit beeld.

Ik wil rustig een vierhonderdtal pagina's uit deze Verzamelde gedichten missen, maar zeker niet de laatste twee bundels.

Een eerste misverstand is namelijk dat Snoek een goed dichter zou zijn geworden dank zij het feit dat hij, als Vijfenvijftiger en Gard-Sivikker van het eerste uur, zich de experimentele verworvenheden zou hebben eigen gemaakt.

Het is omgekeerd. Snoek is de dichter kunnen worden van De zwarte Muze en Gedichten voor Maria Magdalena ondanks de experimentelen. Of juister: dank zij het feit dat hij hun invloed te boven kwam.

Paul Snoek

Misschien heeft hij aan het experiment de atletische souplesse van zijn beelden te danken: Snoek is altijd meer de dichter gebleven van prachtige beelden dan van helemaal áffe gedichten. Tot in Schildersverdriet tref je regels aan als ‘En plooibaar als een jonge vinger/slingert zich een zwemmer’, van een meteen als Snoekiaans herkenbare, gymnastieken euforie. Maar dit zullen nu eenmaal Snoek-beelden blijven. Wat hij in zijn experimentele fase deed was andermans beelden naschrijven:

Ik ben een ruïne van de zee
omringd door alle namen van het water
waar elke droom een eiland wordt
dat elba heet
en elk verlangen
zand van sint helena:

dat zal wel Kouwenaar wezen.

En in een regel als ‘Zij is een rimpeldier/met weggesmolten vinkenogen’ komt hij er zelfs ongecomplexeerd voor uit. Het was de tijd dat Snoeks toenmalige mentor, Adriaan de Roover, hem zei: lees nu eens Hans Andreus - en Snoek kwam de week nadien met een heel cahier gedichten à la Hans Andreus. Ja maar, er is ook Vinkenoog, zei De Roover. En Snoek kwam de week daarop aanzetten met een heel schrift à la Vinkenoog. Het falikantst is echter de invloed van Lucebert geweest. Ik kan nog altijd niet goed begrijpen waarom Vestdijk destijds zo enthousiast kon zijn over De heilige gedichten. Terwijl Snoek in de ene helft van die bundel duidelijk zich zelf aan het vinden is (Tabula rosa/Tabula rasa/Verschijning te Leningrad) wordt de andere helft verknald (bijna letterlijk, alsof er een prottende brommer door rijdt) door een woest gebral dat nog nauwelijks beeldspraak kan heten, in de trant van ‘als de vlag van een vlinder moeten/bedden behaard en vol water staan,/als een bad vol giftige zwammen dampen,/waarin ik zit met verzilverde voeten’. Het zal wel zijn omdat Vestdijk toen constant te midden van dit soort onzin moest leven.

Verzwijgen

Een tweede misverstand geldt, zoals gezegd, het na 1970 verschenen werk. Volgens Leus vormen de laatste twee bundels, samen met De zwarte Muze een trilogie, en zo zal het ook wel zijn. Na Hercules-Richelieu en het door zelfretoriek voor de helft ongenietbare Nostradamus, de trilogie van de scheppende overvloed, nu de trilogie van een moeizaam op het zwijgen (en op somberte en aftakeling) bevochten melancholie. In een tot dan toe niet gepubliceerd gedicht uit Gedichten 1954-1968 heeft Snoek het over ‘elk gedicht/dat ik bij wijze van verzwijgen heb volbracht./Krachtens de nacht’. En in Welkom in mijn onderwereld heet het: ‘mijn woord is zeldzaam, uiterst schaars en pijnlijk/zoals een druppel melk uit een zegspier verkregen.’

Ik geloof namelijk nog altijd niet dat Snoek in die tijd is gaan schilderen uit een creatief ‘teveel’. Hij kondigt op het eind van zijn Gedichten 1954-1968 al een periode van ‘produktief zwijgen’ aan, maar dat zwijgen heeft hij tandenknarsender volbracht dan hij het laat verschijnen, denk ik.

Misschien juist daarom behoort de slotcyclus uit Welkom in mijn onderwereld, namelijk Overwintering in de verkeerde iglo, tot de hoogtepunten van de gehele Snoek. Het werd de hoogste tijd dat hij het tiental sleutelwoorden waaruit zijn werk bestond, en die hij ooit zelf opnoemde: ‘water, schaduw, licht, duister, goud, weelde, waarheid, verte, ruimte, aarde, drinken, dragen, worden’ (geciteerd door Lieve Scheer, De poëtische wereld van Paul Snoek) verruimde. Hij had dat al in Gedrichten gedaan uiteraard, maar dat waren geen Snoek-gedichten, maar anti-Snoek-gedichten, door Snoek zelf. (Dank zij Leus' tekstbezorging kun je zelfs zien hoe Snoek daarbij te werk ging, omdat Leus ook een bundel opneemt, Op de grens van land en zee, gedichten bij foto's van Martien Coppens, die voordien enkel als relatiegeschenk van de chemische fabriek Van der Grinten N.V. hadden gecirculeerd. Daarin staat namelijk de eerste versie van Zeefauna, het openingsgedicht van Gedrichten, over de kwal. Die eerste versie is klassiek-Snoeks [p. 396]. In de uiteindelijke versie [p. 473] heeft Snoek zijn oorspronkelijke klad verbeterd, er vervolgens de zelfretoriek in onderkend, en er ten slotte ook zelf de doodsteek aan gegeven, in een wat mij betreft - maar ik heb een zeer vulgaire smaak - onbedaarlijke slotregel: ‘Kloot, zei de kwal. Herken je me niet?/ Ik ben de weggesneden kut van Ester Williams.’)

De meeste Gedrichten waren echter niet van dit niveau (?), en hun kwaadaardigheid kwam van buitenaf, zeebezoedeling, luchtvervuiling, en meestal gewoon gratuite science fiction. In zijn laaste twee bundels laat hij ook de aftakeling in zich zelf toe. Nieuwe sleutelwoorden zijn verdriet (een dubieus woord, maar bij Snoek kan het), ijs, sneeuw, kou, wormen en maden. (Snoek heeft vaak, meestal om de vrouwen in zijn gezelschap te epateren, wormen opgegeten, maar besefte daarbij wel degelijk dat die wormen ooit hun recht op antwoord kregen.)

Snoek is gescheiden, opnieuw getrouwd en op 't eind bijna opnieuw gescheiden (‘Ik weet het, mensen die ik heb bemind,/ het was een straf mij

[p. 45]

lief te hebben.’). Zakelijk gaat het hem niet voor de wind, fysieke aftakeling manifesteert zich in artrose (‘Soms hoor ik tussen mijn gewrichten/ het kraakbeen knerpen als piepschuim dat breekt’). Kortom: de externe lelijkheid uit Gedrichten is geïntegreerd in ik-poëzie. ‘Je rinkelt als de doorgebrande gloeidraad/ in een bescheten lamp,’ schrijft de eertijdse dichter van het licht. De weelde is droef geworden: ‘Omwille van de weelde heb ik op een spiegel/ wat druppels zuiver zilver gesprenkeld/ als waren het tranen van lichtgrijs fluweel.’ De ‘oeroude woede reusachtig te heersen’ is voorbij. Koude heerst. En doodsvoorspelling.

Snoek verkondigde al in een interview uit 1959 dat de mooiste dood was: sterven achter het stuur van een lichtblauwe racewagen. De wagen waarmee hij verongelukte was zwart, maar hij heeft nog staan ruziemaken omdat het geen lichtblauwe kon zijn.

Zo ook krijgen nogal wat van zijn latere verzen in het licht van zijn dood een bevreemdende postume meerwaarde. Paul de Wispelaere vergeleek het in een Snoek-programma voor de Vlaamse televisie met de doodsvoorspellingen van Marsman, die zich in zijn gedichten almaar in het ruim van een schip bevond. Wie bij voorbeeld weet dat Snoek tijdens zijn autoongeval op de achterbank een stel antieke glaasjes meevoerde, gekocht van een bevriend antiquair, en bedoeld om cadeau te doen aan een bevriend beeldhouwer, die trouwens de scherven nog altijd bewaart (zo deed Snoek twee vrienden in één klap plezier), kijkt raar op als hij regels herleest als:

Ik stuiptrek want te pletter zal ik storten
met gebroken messen, als de afgeplatte bliksem
op het dak, waaronder ik de warmte achterliet
en waar nu droefheid zal ontstaan
in het verbrede bed, in de verloren kamers
en het meest in alle fijngebroken glazen.

Of elders, in een van de mooiste latere gedichten:

Ik ben somber.
Want vanmorgen liep een man door mijn woud,
een vreemde man, die een bijl
als een bijbel drukte tegen zijn hart.
Vogels vlogen weg tussen huiverende bladeren.
Ook ik kreeg het koud als spleet de bliksem
de mooiste jonge eik van mijn woud.

Ten slotte is Paul Snoek in zijn laatste trilogie al lang niet meer de man die tussen twee gedichten in nauwelijks de tijd had om de dagelijksheid weer aan het woord te laten. (Van 1954 tot 1964 publiceerde hij zowat om het jaar een bundel.) ‘Mijn stem beheerste het zwijgen,’ zei hij in die tijd. Sindsdien is dat omgekeerd geworden.

Sindsdien ook is Snoek de dichter van de ‘tristitia post coitum,’ en vooral ‘post poemam’, als dat al Latijn zou zijn. Hoe mooier het gedicht is geweest, hoe droeviger het nadien, bij wijze van contrast, weer wordt. Serenade uit De zwarte Muze ging daar al over. In Schildersverdriet luidt het (na het maken van een schilderij dan):

‘En omdat alles wat hij liefhad even onvolmaakt is
als alles wat hij met zijn goede wil heeft aangeraakt
aanvaardt hij droef te zijn tot het einde der tijden.
Want na het schilderen komt het grote verdriet,
dieper dan de leegte na de liefde.

Snoeks sterven heeft die leegte slechts vergroot.

Maar juist daarom zitten de door Herwig Leus bezorgde Verzamelde gedichten te vol. ‘Ik heb volledigheid nagestreefd, ik heb niet normatief willen zijn,’ dekt hij zich in. Maar uit respect voor de moeizaamheid van Snoeks latere jaren is het al erg genoeg dat we alle, ooit door hem gepubliceerde, jeugdpoëzie moeten slikken, laat staan de ongepubliceerde. Goed, dat Snoek op zijn zeventiende een aantal sonnetten schreef, is een leuk weetje. (Misschien was dat een echtere Snoek dan de kort nadiene imitator die sneller publiceerde dan zijn modellen.) Vooral de tot nog toe als relatiegeschenk ongetwijfeld alleen in verkeerde handen terechtgekomen bundel Op de grens van land en zee vond ik een verrassing. Maar het ook opnemen van vermoedelijk in dronken buien geschreven smartlappen en in te weinig weigerachtige buien gemaakte doodsprentjesgedichten gaat me te ver.

En als de lezer dan tóch alles moet weten, waarom laat Leus dan het laatste woord weg van het laatste hier afgedrukte gedicht Water? In het manuscript dat ik las, was het een reclametekst, waarin Snoek, na een lange tirade tegen kraantjeswater, besloot:

Water is onmisbaar. Als zuurstof.
Maar drinkbaar water dan, levend water.
Zuiver, eerlijk water uit de bronnen van de natuur.
Vittèl.

■