Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 38]

De wetenschap van een minnaar
Jacques Kruithof tussen literatuur en wetenschap

Tussenspraak Essay over literatuur en literatuurwetenschap door Jacques Kruithof Uitgever: Bzztôh, 104 p., f24,50

Rudi van der Paardt

In de vorig jaar verschenen, inmiddels met de Greshoffprijs bekroonde bundel Vingeroefeningen heeft Jacques Kruithof een opstel opgenomen over F.C. Terborgh, dat getuigt van erkenning, zelfs van bewondering. Op het eerste gezicht is dat wat vreemd. Kruithofs behoefte aan directheid, ook in stilistisch opzicht, lijkt haaks te staan op de allesoverheersende distantie, zo kenmerkend voor de diplomaat die de schrijver Terborgh in het dagelijks leven was. Maar voor wie Kruithofs andere publikaties kent is het niet zo moeilijk de link met Terborgh te leggen: beide auteurs zien ‘leven en letteren’ als een queeste, een zwerftocht, waarbij de reis belangrijker is dan het bereiken van het doel.

Wie behept is met een dergelijk nomade-syndroom, legt zich niet gemakkelijk vast, neemt niet gauw een standpunt in. Hij is eerder geneigd zijn ‘Lebensraum’ veilig te stellen. Dat deed Kruithof in zijn pamflet over het literatuuronderwijs, Het oog van de meester (1979), waarin hij zich verdedigde tegen de usurpatiedrang van diverse soorten docenten. Nu heeft Kruithof een essay geschreven over een onderwerp dat sinds de Huizingalezing van Karel van het Reve zoveel besproken is: de relevantie van de literatuurwetenschap voor de literatuurminnaar. Hoewel hij op diverse plaatsen in zijn pamflet schrijft, dat hij van te voren niet wist waar hij uit zou komen, moet dat voor zijn lezers toch wel duidelijk zijn geweest: het essay, Tussenspraak geheten, mondt uit in een oratio pro domo, een pleidooi voor het behoud van het grensgebied tussen literatuur en wetenschap, dat de essayist pleegt te bestrijken.

Literatuurliefhebbers en literatuurwetenschappers staan van ouds met elkaar op gespannen voet. Het is de tegenstelling tussen dwepers en pluizers, zoals Gomperts in zijn pamflet, vrij naar Van Eeden, hen heeft bestempeld. Eerder had Stutterheim in Problemen der literatuurwetenschap (1953) de tegenstelling proberen te vangen in het begrippenpaar beleving en reflectie. Het volgende citaat lijkt mij nog steeds op een bepaalde lezersgroep van toepassing: ‘Er uit zich een bijna instinctieve afkeer van het denken, dat kunstwerk en kunstgenieter van elkaar vervreemdt, dat bloedeloze observaties stelt in de plaats van een levende werkelijkheid, en dat uiteenscheurt wat in de beleving als een eenheid gegeven is. (...) Het analyseren wordt als een ontheiliging beschouwd. Het wordt vergeleken met het in stukjes scheuren van een bloem, met een wrede en bovendien nutteloze vivisectie, - nutteloos, daar immers kennis op deze wijze niet verkregen kan worden, dit kennen met de beleving samenvalt, en we een kunstwerk slechts begrijpen, als we er met onze gehele ziel deel aan hebben, als we het zelf wórden. Het deel hebben aan een kunstwerk is een begenadigde toestand, aan de mystieke extase niet ongelijk.’

Geen mysticus heeft zijn instinctieve bezwaren recentelijk zo duidelijk gerationaliseerd als Karel van het Reve, die overigens - en dat maakt zijn Huizinga-lezing zo opmerkelijk - van staatswege als pluizer is aangesteld. Zoals bekend zijn op diens lezing veel reacties losgekomen en Kruithof heeft nu alle bezwaren die de laatste jaren in Nederlandse publikaties tegen ‘de literatuurwetenschap’ zijn ingebracht op een overzichtelijke wijze geïnventariseerd. Hij komt daarbij tot een vijftal categorieën. Van het Reve noemde vooral twee bezwaren: die van de abjecte stijl en ‘de dieventaal, het jargon waarin deze lieden zich uitdrukken’. In zijn eigen voorbeelden haalde Van het Reve deze twee categorieën nogal eens door elkaar, maar Kruithof brengt terecht een demarcatielijn aan: het jargon, de ‘metataal’, is onvermijdelijk, al moet het tot een minimum worden gereduceerd; het bezwaar tegen de vreselijke stijl blijft ook voor Kruithof overeind.

Ik wil hierbij graag twee kanttekeningen maken. In de eerste plaats geloof ik dat Van het Reve's filippica tegen de onleesbaarheidsfactor van literatuurwetenschappelijke publikaties inmiddels al enig effect heeft gehad. Er wordt door redacteuren van tijdschriften en bundels, misschien ook door bureauredacteuren van uitgeverijen, duidelijk meer dan in een recent verleden gelet op stijl en jargon, al zie ik Mieke Bal of Rien Segers nog niet direct de P.C. Hooftprijs winnen.

Een tweede opmerking betreft Kruithofs oordeel over de toelaatbaarheid van jargon. Metataal mag, moet zelfs, vindt Kruithof, maar hij is tegen wisseltrucs, zoals ‘het verruilen van het ene beeld (perspectief) voor het andere (focalise), in de hoop dat niemand het in de gaten heeft’. Het voorbeeld lijkt me minder geslaagd. De vervanging van de betreffende term is immers uitvoerig gemotiveerd en heeft juist zeer de aandacht getrokken.

‘Metataal’

De volgende twee bezwaren, lang niet alleen door Van het Reve geventileerd, betreffen de pretenties van de literatuurwetenschap en het geringe rendement. Uiteraard hangen deze bezwaren nauw samen. Het koesteren van pretenties kan men wetenschappers die hun vak serieus nemen moeilijk euvel duiden, maar wanneer de resultaten pover blijken is bescheidenheid inderdaad geboden. Kruithof merkt in dit verband op dat die pretenties (soms in de vorm van een voorlopig nederigheidsbetoon onder verwijzing naar te verwachten ontwikkelingen) vooral kenmerkend zijn voor de ‘methodologische fractie’ onder de literatuurwetenschappers, de vertegenwoordigers dus van de theoretische literatuurwetenschap (Verdaasdonk, Beekman, Van Dijk). Van deze tak moet hij duidelijk niets hebben. ‘De literatuurwetenschap,’ laat hij cursief drukken, ‘heeft uitsluitend terugwerkende kracht.’ Het heilig ideaal van deze groep, een literaire grammatica, is hem juist een schrikbeeld. Hij pleit voor verdere uitbouw van eerbiedwaardige, praktische vakken als de literatuurgeschiedenis en de comparitistiek.

Onmetelijke afstand

Kruithof heeft natuurlijk gelijk, als hij in de warwinkel van Van het Reve, die Sötemann en Lotman in één adem noemde (zonder er overigens blijk van te geven ooit van Jakobson gehoord te hebben), wat orde brengt. Maar de door hem aangevallen fractie is die van een splinterpartij: zijn gramschap is onbillijk tegenover genuanceerde methodologen van het type J.J.A. Mooy. Wat moeite heb ik ook met Kruithofs ludieke voorstel om de pretentieuze wartaal wat in te dammen door het uitreiken van een jaarlijkse poedelprijs ‘voor de meest stuitende of belachelijke passage in literair-wetenschappelijke publikaties’. Op zich zelf heb ik niets tegen (poedel)prijzen, maar het gevaar is levensgroot dat voor het toekennen van deze erepalm passages uit hun verband worden gerukt en alleen al daardoor onbegrijpelijk en vervolgens belachelijk (gemaakt) worden. Dat overkwam Van het Reve, zoals Kruithof moeiteloos aantoont, het overkomt hem nu ook zelf. In het door hem verkozen fragment (Poedelprijs 1979), geplukt uit een artikel van Van Kesteren over het dramapersonage, kan ik tenminste geen ‘kromspraak’ ontdekken en wat er aan zou mankeren vertelt Kruithof helaas ook niet. Kortom, ik ben alleen voor die prijs, als er ook een juryrapport wordt verstrekt.

[p. 39]

Het vijfde bezwaar dat Kruithof destilleert uit de voorraad testimonia is dat van de ‘onmetelijke afstand’: literatuur en literatuurwetenschap lijken nauwelijks nog iets met elkaar te maken te hebben. De liefhebber zal zich er niet om bekreunen: aan het leentje-buur spelen bij ‘echte’ wetenschappen heeft hij geen boodschap, hij zoekt geen zekerheden, maar koestert zijn onzekerheden. Hij wil zijn beleving van het kunstwerk, zijn interpretatie daarvan, vergelijken met die van beroepslezers - maar dan komt hij tot de ontdekking dat ‘de literatuurwetenschap’ zich met ‘de interpretatie’ niet meer bezighoudt (wel met het beschrijven en ordenen van gegeven interpretaties). Het is op dit punt dat Kruithof afhaakt. Als de interpretatie weg moet, zegt hij in een nawoord tegen een tweetal lezers van zijn pamflet, ‘dan is in de literatuurwetenschap het avontuur zoek, dan wordt de onzekerheid minimaal. Prachtig hoor, heel wetenschappelijk, maar dan is de navelstreng ook doorgesneden, dan heeft het vak niets meer met het forum, dus ook met mij, te maken.’ Een keuze derhalve, ik zei het al, voor de vrije ruimte van de essayistiek. Met het instrumentarium van de wetenschapper wil Kruithof graag werken, maar dan wel ten bate van de liefhebber, voor wie hij zijn tussenspraak, in meervoudige zin, wil blijven beoefenen.

Kruithofs essay laat zich lezen als een sprankelend overzicht van de receptie van de Huizinga-lezing van 1978, dat uitdaagt tot een eigen verkenning van het terrein (die door overvloedige literatuurverwijzingen in de noten mogelijk wordt gemaakt). Dat de tegenstelling tussen beleving en reflectie zo fundamenteel is als die tussen ‘ziel en geest’ en zich dus steeds opnieuw manifesteert, lijkt mij evident. In zijn korte behandeling van de voorgeschiedenis van de strijd tussen dwepers en pluizers noemt Kruithof terecht de controverses rond het tijdschrift Merlijn. Een intrigerend onderwerp is ongetwijfeld de receptie van dit tijdschrift, de invloed ervan op een hele generatie theoretici. Er is vast wel iemand die hierover, bij voorbeeld, een meeslepend essay of pamflet zou kunnen schrijven.

■