Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 32]

Oedipus in de ruimte
The End of the World News van Anthony Burgess

The End of the World News, An Entertainment door Anthony Burgess Uitgever: Hutchinson, Importeur: Keesing 389 p., f51,20

Nienke Begemann

De ontembare Anthony Burgess heeft nauwelijks twee jaar na het geruchtmakende Earthly Powers weer een boek geschreven, nog barokker en gecompliceerder van opzet en nog hilarischer en fascinerender om te lezen. Hij heeft het een ‘Entertainment’ genoemd - een vrolijk stukje waarmee men zijn publiek of zijn vrienden kan verrassen - en strikt gesproken is het inderdaad geen roman, maar een ineenstrengeling van drie verhalen: een script voor een musical, een soort uitgewerkt televisiescenario en een science-fictionroman - een fantasie, of parabel, of hoe men dat genre ook wil lezen.

The End of the World News wordt gepresenteerd als een manuscript uit de nalatenschap van een overleden vriend, door een zekere John B. Wilson MA - een variatie op Burgess' ware naam, Jack Wilson. Kennelijk streeft hij er evenzeer naar zijn lezers te amuseren als om ze tot een gepaste afstand van dit boek te dwingen. Het moet denk ik, in de eerste plaats gezien worden als een constructe, en dus vooral beoordeeld worden op de merites van de innerlijke samenhang.

‘John B. Wilson MA’ geeft in zijn voorwoord een beschrijving van het werk van zijn overleden vriend, die zich met vrucht laat lezen als een commentaar vooraf op The End of the World News. Wilson ziet zijn vriends literaire nalatenschap als pseudo- of subliteratuur: ‘Zijn cultiveren van subliteratuur, het weglaten uit zijn verhalende composities van wat dichterlijke waarden zouden kunnen worden genoemd, hield een erkenning in van de onontkoombaar groeiende autoriteit van de viseule media, in het bijzonder de televisie.’

Het geestige is natuurlijk dat het juist door het cultiveren van die subvormen, in dit boek overduidelijk wordt dat de literatuur die andere media met gemak aankan. Het televisiescenarip binnen The End of the World News gaat over Sigmund Freud, de ontdekker van het onderbewuste, en ontwerper van de Oedipustheorie. Het begint met Freuds redding uit de handen van de Oostenrijkse Gestapo door zijn trouwste leerling en latere biograaf Ernest Jones, en eindigt met zijn dood in Engeland, een paar jaar later. Door middel van flashbacks en dromen wordt de lezer deelgenoot van Freuds herinneringen aan zijn hele leven, en vooral aan zijn heroïsche strijd met zijn leerlingen om de zuiverheid van zijn leer te bewaren en om zijn vaderrol te behouden. Zijn vrouw, zijn moeder en zijn geliefde dochter Anna spelen ook belangrijke rollen. De kanker in zijn kaak, zijn ‘meest intieme vijand’, wordt in zijn dromen slangachtig sprekend ingevoerd, als een verpersoonlijking van zijn onvermogen om zijn verhouding tot vrouwen - moeders en dochters - in het reine te brengen. Freuds onvermogen om het raadsel van de vrouw op te lossen (Was will das Weib?) betekent in deze versie van zijn levensgeschiedenis zijn treurige maar heldhaftig verdragen ondergang.

Trotski's verraad

Het tweede verhaal, het musicalscript met schitterende en absurde lyrics, gaat over het verblijf van Trotski in New York in 1917, aan de vooravond van de Russische Revolutie. Gedurende zijn bezoek probeert Trotski de Amerikaanse arbeiders op te roepen tot verzet tegen de deelname van hun land aan de oorlog in Europa, en wordt hij verliefd op een Amerikaans-Russische medewerkster van de Noviy Mir. Haar kritische instelling leidt ertoe dat ze ten slotte ontslag neemt en Trotski verlaat. Daardoor maakt hij een korte geloofscrisis door in zijn revolutionaire denkbeelden, maar als de revolutie in Rusland werkelijk losbarst vergeet hij zijn emotionele en intellectuele scrupules, en vertrekt stralend naar Moskou om Lenin en Stalin bij te staan in hun grote uur. Zoals we weten heeft zijn ontgoocheling door de confrontatie met de realiteit van de Amerikaanse egalitaire, postrevolutionaire samenleving toch niet tot een bekering tot geweldloosheid of geduld geleid, en dus niet tot een veilig stellen van zijn idealen. De reden daarvoor werkt Burgess op een burleske maar daarom niet minder scherpzinnige wijze uit, en zal hieronder nog ter sprake komen.

Anthony Burgess

Ruimteschip

Het science-fictionverhaal, over het einde van onze planeet, is het raam waarbinnen de twee andere scripts zich blijken af te spelen. Op een kwade dag verschijnt er een dwalende planeet uit een ander stelsel, die met grote vaart op onze maan en onze aarde afkomt. De ramp van de botsing voltrekt zich in twee fasen; eerst komt de dwaalster in de baan van de maan terecht en slokt deze op. De gevolgen op aarde zijn rampzalige zondvloeden en aardbevingen. Een paar maanden later keert de dwaalster terug om dan de aarde definitief te vernietigen.

Dr. Frame, een Amerikaans sterrenkundige, heeft zijn eveneens astronomisch geschoolde dochter Vanessa ingelicht over wat er staat te gebeuren, en samen hebben ze een plan gemaakt om de menselijke cultuur te ‘redden’ en over te planten naar de ruimte. Een van Amerika's grootste ruimteschepen wordt in het diepste geheim klaargemaakt als een soort Galactica-schip, waarop vijftig per computer geselecteerden van de mooiste, gezondste en vooral intelligentste wetenschappers zullen vertrekken om zich in de ruimte voort te planten, in de hoop ooit ergens weer te zullen kunnen landen.

Val Brodie, schoonzoon van Frame en science-fictionschrijver van beroep, is uitgekozen om als kroniekschrijver mee te gaan, maar mist in het begin de boot doordat hij op het kritieke moment dronken langs de bars en bordelen van Manhattan zwiert in het gezelschap van een Rabelais-achtige vriend. Val maakt de catastrofes voorafgaand aan de laatste dag allemaal mee en pas op het allerlaatst, vlak voor de dag waarop de fatale botsing zal plaatsvinden, komt hij na wonderlijke omzwervingen aan boord, waar hij tot zijn verbazing wordt uitgekozen om het commando over te nemen. Op dat moment is er van de oorspronkelijke totalitaire opzet van de expeditie niet veel meer over: Dr. Frame is gestorven aan longkanker en de dictatoriale, fascistische commandant van de expeditie is netjes neergeschoten door een nakomelinge van John Quincy Adams.

De Epiloog van het boek maakt ten slotte duidelijk dat het hele verhaal van het einde van de wereld wordt verteld in een geschiedenisles aan adolescenten aan boord van het ruimteschip, en dat de verhalen van Freud en Troski de enige menselijke kunstvoortbrengeslen zijn aan boord, door Val Brodie als videotapes meegenomen als cadeau van zijn dronken compaan. Daarmee is het laatste van de ingewikkelde set Chinese doosjes dicht.

Oedipusmythe

Zo'n gecompliceerd boek laat zich niet goed in één keer overzien, hoe spannend, komisch en bizar het ook is. De kern van alle drie, of liever vier verhalen - de setting van de Epiloog meegerekend - is een spel met de Oedipusmythe, zowel in zijn oude Griekse vorm als in de versie die Freud gangbaar heeft gemaakt. In The End of the World News ontwerpt Burgess zelfs een

[p. 33]

schema van de geschiedenis van de twintigste eeuw dat geheel is afgeleid van het Oedipusverhaal: in zijn ogen zijn we gewikkeld in een gigantisch proces van dwangmatige vader- en kindermoorden dat pas kan worden doorbroken als geleerd wordt minder te ‘vergeten’ in de psychoanalytische zin van het woord - als we bewuster, eerlijker en minder bevreesd leren te leven. Maar Burgess is ook een katholiek en maakt nooit een geheim van zijn religieuze overtuigingen, en zelfs binnen de psychoanalytische aanpak van de moderne geschiedenis vindt hij plaats voor de doorbraak die de christelijke heilsgeschiedenis nog steeds voor hem betekent. Dat doet hij, als in Earthly Powers, op een volkomen onnaïeve manier, meer als grap dan iets anders. Een ‘extra’ verhaal gaat over het meisje Edwina Duffy, die zich net op tijd aan boord van het ruimteschip vecht om daar veilig haar baby Jozua ter wereld te brengen - een Jezuskind dat de grondlegger wordt van de eerste ‘ruimtereligie’. Van dit kind heeft Edwina sterk het gevoel dat het niet alleen is verwekt door haar wettige overleden echtgenoot, maar ook door een oude evangelist, wiens religieuze rallies haar puur erotische sensaties hadden gegeven die ze met vreugde en zonder enige schaamte had ervaren. In de Epiloog, de geschiedenisles aan boord van het ruimteschip, blijkt trouwens wel dat de eerste ‘ruimtereligie’ al op sterven na dood is - de instructeur protesteert nog maar zwakjes als de kinderen zeggen dat niemand meer in die onzin gelooft. Met de pikante bijzonderheid dat er ook in het christelijk systeem sprake is van het ombrengen van een zoon door zijn vader, om de rest van de wereld te kunnen redden, doet Burgess trouwens niet veel - verder dan de geboorte van een Jezus/Jozua (‘Sweeter than lemon squash you are’) gaat de geschiedenis niet.

Socialistische bisschop

Wat de Oedipuselementen betreft - er is geen beginnen aan ze allemaal op te sommen. Het verhaal van Freud staat er bol van, van de moederbinding tot en met de verminkte uittocht uit zijn stad in het gezelschap van een nobele dochter. Het is mooi om te zien hoe ingenieus Burgess die elementen aan elkaar geregen heeft. Misschien is het mythe-achtige van Freuds leven inderdaad wel de verklaring voor de geboeidheid waarmee dat leven steeds weer bekeken en beschreven wordt, als gold het een echte heros. En misschien is het falen van Freud, met name in het ontwikkelen van een steekhoudende theorie van de ontwikkeling van de vrouwelijke psyche daarom ook een veel tragischer gebeuren dan Trotski's verraad van het ideaal van een socialistische samenleving.

Dat ook het verhaal van Trotski - overigens het meest virtuoze deel van dit Entertainment - ook een Oedipusverhaal is, blijkt het duidelijkst uit de kritieke scène waar Olga, de geliefde secretaresse, dictaat zit op te nemen waarbij ze hem voortdurend corrigeert, zoals het een goede secretaresse en/of dochter betaamt en er plotseling een paar ‘socialistische heren’ op bezoek komen, onder aanvoering van een socialistische bisschop. Trotski begint, als gestoken, in het wilde weg te schelden op de bisschop, waarop de socialistische heren een prachtige song inzetten:

God save the workers
Bless the workers' cause
God keep the workers
From the bosses' claws.

Het lied gaat vier coupletten lang door en is een schitterende, burleske combinatie van goede oude christelijke dogmatiek en vurige klassenstrijd. Maar Trotski raast en tiert er als een reïncarnatie van Mozes tussendoor: ‘Corrupted by the fleshpots of America, riding round in your limousines, flashing gold in your teeth... have you forgotten what God is?... Down with God, away with God, kill God stone dead.’

Dan klinkt er een stem van een oude rabbi, die klaagt: ‘You didn't say that in Yanovka... You remember the schul in the wooden hut near Yanowka? It remembers you.’

Het is de stem van het religieuze verleden, van het vader- en moederland, die Trotski overrompelt met een vloed van vergeten gevoelens, met de idyllische vreugde van de vroege ongescheidenheid van zijn moeder:

‘Yanovka, Yanovka,
Where I drank my morning milk,
And I played round my mother's chair
And the night was the dusky silk
Of her hair.’

Maar de stem van de rabbi wordt overstemd en ontkend, en als de Revolutie uitbreekt neemt Trotski maar al te graag zijn deel van de ‘reorganisatie’ van het oude Rusland en ook van de latere zuiveringen op zich. Dat is weer een vadermoord, veroorzaakt door het ‘vergeten’.

In het science-fictionverhaal haalt Burgess helemaal uit: dit verhaal is nog weer een pastiche van de oedipale geschiedenis van Freud. Dr. Frame, die net als Freud zich zelf langzaam van kant maakt door het overmatig orale gebruik van nicotine en ten slotte alleen nog kan ademen door een machine, is hebberig verliefd op zijn dochter, en doodsbang zijn macht te verliezen. Vanessa Frame is door de overweldigende aandacht van haar vader niet in staat geweest tot erotische volwassenheid op te groeien. Pas als Frame, de oervader van het ruimteproject, sterft, kan Vanessa haar echtgenoot ‘not so awkwardly’ omhelzen. Maar intussen heeft Frame's obsessie met macht, er wel toe geleid dat het ruimteproject bijna totaal ontaard is in een griezelig fascistische organisatie, waarbij mensen die niet helemaal mee kunnen gaan met de doelstellingen, onder druk chemische preparaten te slikken krijgen om ze meegaand te maken. Het is een verhaal over de corruptie van macht en over de curruptie van de wetenschap - beide stock in trade van het genre: ze worden door Burgess gecontrasteerd met de wezenlijke onschuld en eerlijkheid van Freud. Het thema van het ‘vergeten’ en ‘verdringen’, komt een laatste maal fortissimo terug in de Epiloog, en wordt daar een klacht over het gladde gemak waarmee wij ‘jongeren’ mythen zoals die van Oedipus, en van Christus, naast ons neerleggen en vergeten, vastbesloten ons met de realiteit bezig te houden en niet met prietpraat. De skeptische adolescenten in de collegezaal van het ruimteschip vergeten het verhaal van hun instructeur zodra de bel voor hun ‘proteïne en synthegroen’ is gegaan. Ze geloven trouwens al lang niet meer in fabeltjes over zulke vreemde dingen als gebouwen, wolken, bomen, dieren en auto's. Het is allemaal mythe geworden en dus niet waar. Een van de kinderen zegt: ‘Uw generatie praat over een reis. Onze generatie weet dat we gewoon hier zijn. We zijn hier altijd geweest, right back to what they call the mists of myth. Ik geloof niks van uw verhaal.’

En een ander meisje vraagt knorrig: ‘Waarom vertelt u ons niet die andere mythe? Die mythe die beter in elkaar zit dan deze van u (...) The one about the bad man called Fred Fraud who kept people strapped to a couch and the good one called Trot Sky who wanted people to do what the did and run through space?’ - Burgess op zijn barokke best, over poëtische waarden valt zelfs in het science fiction verhaal niet te klagen.

Daarmee is de cirkel rond en zijn alle verhalen samengevat en op hun kop gezet. Al met al ligt The End of the World News dichter bij Earthly Powers dan men op het eerste gezicht zou denken. Ook dit boek is een kruistocht tegen de machten van het kwaad, de ontrouw aan het verleden, het vergeten van wat moeilijk of onaangenaam is, de onwil om eigen emoties te erkennen en te ondergaan. De inleiding eindigt niet voor niets met een mooie dubbelzinnige hommage aan de ‘overleden schrijver’: ‘Ook hij was een slapeloze banneling die luisterde naar de stem van Engeland, zoals altijd ernstig vervormd door de stoorzenders van de Russen en de Albaniërs, die hun best doen om de waarheid van de lucht om zeep te helpen. Hij diende de waarheid door een leugenachtig medium. Nu slaapt hij goed. Ik wou bij God dat ik het ook kon.’

■