Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 13]

Drenkelingen terug in zee
Patrick Modiano maakt passen op de plaats

De si braves garçons door Patrick Modiano Uitgever: Gallimard, 197 p., f28,80

Ed Jongma

Het nieuwste boek van Modiano, De si braves garçons (Jongens waren wij, maar áardige jongens), vormt de zoveelste variant van zijn obsessie, die hij zelf in het voorwoord van Emmanuel Berl: interrogatoire, kenschetst als: ‘de tijd, het verleden en het geheugen.’ Hij kiest ditmaal voor een klassiek thema, dat zich het best laat illustreren aan de hand van Duviviers film Carnet de bal, waarin een jonge vrouw een tien jaar oud balboekje terugvindt, en vervolgens op zoek gaat naar de mannen die op die avond een dans met haar hadden afgesproken. Het wordt, zoals men mocht verwachten, een ontluisterende serie ontmoetingen, want het leven laat nu eenmaal weinig intact van de illusies die men op jeugdige leeftijd koestert.

In De si braves garçons gaat het eigenlijk niet anders, zij het dat er nu geen vaste leidraad is als een balboekje, maar een aantal toevallige ontmoetingen die de verteller terugvoeren naar de jaren die hij doorbracht op het chique internaat Valvert, waar jongens zaten zoals hij, onbestemd, van rijke ouders, kosmopolieten, kortom afkomstig uit die vage wereld, die men langzamerhand zó goed heeft leren kennen bij Modiano, dat de vaagheid al haast een vertrouwd attribuut is geworden, dat de geheimen eerder prijsgeeft - via suggestie - dan dat zij verborgen blijven. Bij een ontmoeting met Newman, een van de vroegere medeleerlingen, noteert de verteller: ‘Ik durfde hem geen vragen te stellen. Op de School al hulde Newman zich in mysteries, en als je iets meer wilde weten over hem - zijn adres, zijn precieze leeftijd, zijn nationaliteit -, dan glimlachte hij zonder antwoord te geven, of hij gaf het gesprek een andere richting.’

Valvert betekende voor deze jongens een rustpunt, een oord, waar onder de strakke leiding van de directeur Jeanschmidt, structuur en duidelijkheid heersten. Men voelde zich geborgen, en beschermd tegen de ongewisheden van de ‘wereld daarbuiten’, waarin ouders huisden die te duidelijk een eigen leven hadden te leiden, om zich ook nog te kunnen bekommeren om het lot van hun kinderen. Als Modiano de ouders laat spreken over hen, dan gebeurt dat ook in vage, afwezige bewoordingen, waaruit alle interesse lijkt te zijn vervluchtigd. Een van de vriendjes van de verteller, Christian Portier, bij wie hij vaak thuiskomt, leeft in een soort latrelatie met zijn moeder, dat wil zeggen dat zij hem ergens in het flatgebouw waar zij wonen een kamertje heeft gegeven waar hij ‘zelfstandig’ kan leven, maar die zelfstandigheid slaat meer op haar, want zij wil vrij zijn om haar frequent wisselende minnaars te kunnen ontvangen. Veel later blijkt zij aangespoeld te zijn in Nice, waar zij met een oudere man getrouwd is, en kamers verhuurt. Als de verteller haar vraagt naar Christian, antwoordt zij: ‘Hij woont in Canada. Ik heb al sinds lang niets meer van hem gehoord (...) Ik denk dat hij me niet meer wil zien (...) - Waarom niet? - Zij haalt haar schouders op, - hij zal me wel een hoop dingen verwijten (...) Eigenlijk had ik nooit een kind moeten hebben (...) De oude met wie ik getrouwd ben, weet zelfs niet eens dat ik een zoon heb.’

Tik van de molen

Het verlaten van de school betekent voor de jongens vaak een breuk waarvan zij nooit meer zullen herstellen. Ze zijn drenkelingen, die uit de reddingsboot weer terug in zee worden geworpen. Een van hen, Daniel Desoto, lost het op door altijd ‘kind’ te blijven. Hij staat onder voogdij van zijn vrouw en een louche dokter, die de verteller verzoekt te vertrekken, want zijn aanwezigheid zal Daniel ‘geen goed doen’. Maar kinderen blijven zij in feite allemaal, de ex-leerlingen zowel als de leraren, die buiten de school eveneens als ontheemden rondwaren. Ergens schrijft de verteller: ‘Helaas werden wij, oudleerlingen van Valvert, vaak overvallen door buien van onverklaarbare neerslachtigheid, door aanvallen van verdriet die ieder van ons op zijn eigen wijze trachtte te bestrijden. Wij hadden allemaal, zoals de scheikundeleraar dat uitdrukte: “een tik van de molen”.’

Patrick Modiano

Zelf blijkt de verteller even weinig tastbaar. Hij heeft twee dochters, lezen wij ergens, maar heet nu eens Edmond Claude, een acteur, en dan weer Patrick, schrijver van misdaadromans. Hier speelt kennelijk de schrijver/verteller een spel met zich zelf door zich af en toe als acteur te vermommen. Het past natuurlijk wel in Modiano's beeld van de werkelijkheid, dat is opgetrokken uit louter aanduidingen en suggesties. Een van de suggesties die ons aan de hand worden gedaan, is dat er een mogelijk verband bestaat tussen Vanvert en het ‘Collège de Luiza et d'Albany’ uit Rue des boutiques obscures. Beide scholen hebben een directeur die Jeanschmidt heet en de beschrijving laat ook aan duidelijkheid niets te wensen over. De si braves garçons opent aldus: ‘Een breed grintpad voerde in een langzame glooiing omhoog tot aan het kasteel’, en in Rue des boutiques obscures lezen we: ‘Vanuit het venster zag men het grote grasveld dat afgegrensd werd door een grintpad, dat zeer langzaam glooiend omhoog voerde tot aan het gebouw waarin ik mij bevond.’ De verteller is hier - hoe kan het anders - op zoek naar gegevens uit zijn verleden, maar meneer Jeanschmidt blijkt overleden, en alle archieven zijn verloren gegaan bij een brand. Het lijkt erop of Modiano in zijn nieuwe boek alsnog tracht dit ontbrekende stukje uit de legpuzzel, die Rue des boutiques obscures is, in te vullen.

Er zijn meer verwijzingen naar vorig werk: het verhaal over Kurt, de Oostenrijkse immigrantenzoon, die zich Johnny noemt vanwege zijn uiterlijke gelijkenis met Johnny Weissmüller, heeft al eens als ‘Johnny’ in de Nouvelle Revue Française gestaan, zij het dat het Valvert-verleden er nu pas aan is toegevoegd. Winegrain en Bourdon traden ook al op in Memory Lane, het verhaal dat eveneens een personage uitleende aan de vorige roman Une jeunesse. Het heeft er dus alle schijn van, dat Modiano de losse verhalen uit de afgelopen jaren nog eens recapituleert, en de figuren die erin spelen van een gemeenschappelijk verleden voorziet: Valvert. De eenheid van zijn werk wordt hierdoor ongetwijfeld versterkt, maar toch kan ik mij niet aan de indruk onttrekken dat Modiano met zijn beide laatste boeken passen op de plaats maakt.

Tweehoofdigheid

Meer dan bij veel andere schrijvers kan, of kon, men de romans van Modiano zien als een voortschrijdend proces van zelfanalyse, dat in Rue des boutiques obscures tot een zekere afronding kwam. Het leek logisch dat het boek dat hierop volgde, Une jeunesse, minder persoonlijke accenten zou hebben, en hetzelfde geldt voor De si braves garçcons, hoewel de verteller hier af en toe de gedaante aanneemt van ene Patrick, schrijver van misdaadromans. De tweehoofdigheid van de verteller, waar ik het al over had, lijkt mij in dit boek een wat geforceerde poging om nog enige ‘suspense’ te geven aan een verhaal dat, zonder deze persoonlijke verwijzingen, heel goed op eigen benen kan staan.

Opvallend bij Modiano is dat hij in zijn eerste roman, La Place de l'Etoile nog een tamelijk exuberante stijl hanteerde, maar dat hij in de volgende boeken een steeds soberder proza is gaan schrijven dat, door het raffinement waarmee het gebeurde, ook een steeds grotere zeggingskracht kreeg. Kortom, Modiano beheerst het métier als geen ander en De si braves garçons is een prachtig boek, maar het surplus dat zijn eerste boeken kenmerkte, dat lijkt verdwenen. Voorlopig verdwenen, hoop ik.

■