Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 10]

Op zoek naar het juiste gevoel
Kees Verheuls roman over de inwijding van een jongen

Een jongen met vier benen door Kees Verheul Uitgever: Querido, 176 p., f29,50

Carel Peeters

Een jongen met vier benen zou als ondertitel ‘de memoires van een kind’ kunnen hebben. De verteller vertelt zijn herinneringen aan de tijd dat hij naar de lagere school ging tot de eerste jaren op de middelbare school. Er staat nergens dat het autobiografische herinneringen zijn, er staat evenmin dat het hier fictieve verhalen betreft.

Het karakter van het boek maakt het tot min of meer feitelijke herinneringen: er is geen ontwikkeling, behalve dat de jongen ouder wordt, er wordt niet geschreven met de bedoeling een thematisch of anekdotisch verhaal te vertellen en de verteller houdt zich strikt bij de tijd waarover het gaat. Hij vertelt niets over zijn leven na de beschreven periode en knoopt evenmin persoonlijke beschouwingen vast aan wat hij vertelt. De taal is niet beeldend, maar beschrijvend, de spanning is niet die van een verhaal. De verteller doet slechts zo nauwkeurig mogelijk verslag van wat hij zich herinnert.

Toch heeft Verheul een duidelijke selectie aangebracht, althans zo lijkt het, want de vier hoofdstukken bevatten wel een rode draad, hoe onnadrukkelijk ook. Een jongen met vier benen is een nieuw genre in de Nederlandse literatuur: dat van ‘thematische herinneringen’, of wat men in Frankrijk noemt ‘education sentimentale’. Er bestaat in het Nederlands geen goed equivalent voor: het gaat om het relaas van iemand wiens gevoelens worden geboren, opgewekt en ontwikkeld in contact met zijn omgeving. De eerste vriendschap, de eerste gevoelens van verbondenheid, het fysieke, nog niet erotisch getinte, contact. Voor een ‘initiatieroman’ is de periode die Verheul beschrijft te lang, want tegen zijn tiende is het jongetje bij hem al voorzien van intuïties die niet meer volmaakt onschuldig zijn.

Kees Verheul

De herinneringen zoals ze door Verheul worden beschreven hebben niettemin het meeste met ‘inwijding’ te maken omdat het perspectief dat van het kind is. Dat kind weet en kent weinig of niets en staat herhaaldelijk verbaasd, is geïntrigeerd, staat voor raadsels, hoort woorden waarvan de betekenis onbekend is. Het universum van het kind dat Verheul beschrijft is klein en de lezer kijkt met hem mee, zodat de grote wereld buiten de straat waarin hij woont of het dorp waarin zijn huis staat, voor de lezer even ver weg is als voor het kind. Dit perspectief vervangt de spanning die meestal in fictieve verhalen of romans zit.

Choreografie

Hoe onnadrukkelijk ook, centraal in Een jongen met vier benen staat het ontstaan en de herkenning van gevoelens. Met uiterste precisie beschrijft Verheul de indrukken opgedaan door de ogen en de hersens van de jongen en de fysieke reacties die daar het gevolg van zijn. De jongen wordt zelden of nooit als een afzonderlijk individu beschreven, er wordt bij hem als eenling nauwelijks stilgestaan. Bijna altijd is er iemand bij hem in de buurt. Het is bepaald geen in zich zelf gekeerd jongetje, integendeel: hij doet altijd iets wat jongetjes van zijn leeftijd doen: spelletjes, hutten, fietsen, lezen, sluipen, bespieden. Deze permanente activiteit zorgt voor een contrast in het boek: hoe gewoon en beweeglijk hij ook als kind is, door de manier waarop Verheul hem beschrijft is het alsof er altijd iemand met hem meekijkt. Die iemand is Verheul, die zich nu herinnert wat het allemaal betekende in de opvoeding van zijn gevoelens.

Het eerste hoofdstuk, ‘Met Bennie spelen’, zet de toon voor de andere: het belangrijkste voor de jongen is niet het spelen, maar het gevoel dat hij met iemand samen is. Verheul beschrijft een choreografie van het spelen waarbij de kinderen voornamelijk hun eigen gang gaan, maar elkaar wel in de buurt weten. Dat veroorzaakt bij de jongen een vanzelfsprekend en weldadig gevoel: ‘Het fijnste was het als we ergens waren waar voor ons allebei zo veel te beleven viel dat we, elk verdiept in ons eigen avontuur, elkaars aanwezigheid vergaten (...) Tijdens deze avonturen bleef ik me vaag bewust van Bennie's nabijheid. Af en toe zag ik tussen het groen zijn bloes bewegen of hoorde ik hem in de verte een achtervolging spelen met geweerschoten.’ Dit samenvallen van wat vanzelfsprekend en weldadig is heeft te maken met de titel van het boek, die verklaard wordt in het hoofdstuk ‘De nieuwe jongen’. Die nieuwe jongen, het zoontje van een fabrieksdirecteur, komt met zijn ouders in een nieuw gebouwd huis in het dorp wonen en de hoofdpersoon keek naar zijn komst uit. Het sociale verschil is groot genoeg om altijd een gevoel van afstand te behouden in het bijzijn van de jongen. Maar ze trekken voldoende met elkaar op om met elkaar vertrouwd te raken. Er is één spelletje waarbij die afstand verdwijnt, dat is bij het hardlopen: ‘Het laatste stuk draafden we, nog steeds gelijk op, het hardst. Ik kreeg een gewaarwording alsof de gestalten van Olivier en mij gingen zweven en in elkaar vloeiden, tot we één jongen werden.’ Als de beide jongens, na een padvinderskamp, enige tijd later allebei over hun hele lijf zweren krijgen, vergelijken ze elke dag hun wonden en plekken: ‘Net als bij het hardlopen leek het dan of het verschil tussen Olivier en mij opeens wegviel: in plaats van ons tweeën was er een onbekende jongen met vier benen, die tegelijk Olivier was en ik zelf. De sensatie duurde hooguit één of twee tellen. Maar hij was zo sterk dat ik even niets zag en mijn adem inhield tot het voorbij was.’

Dans van emoties

Een jongen met vier benen zijn herinneringen over aanrakingen, blikken, gewaarwordingen, sensaties, onbestemde bangheid, nabijheid, distantie. De ouders van de kinderen waarmee de jongen speelt en de mensen in de buurt zijn ‘grote mensen’ waarvan het gedrag scherp wordt getaxeerd als vriendelijk, onverschillig, hartelijk of uit de hoogte. De moeder van Bennie wordt gezien als totaal iemand anders als zijn eigen moeder; de moeder van Olivier ziet hem aanvankelijk helemaal niet staan en praat tegen haar zoon alsof zijn vriendje er niet bij is. Zijn eigen vader gedraagt zich opvallend vrolijk tegen Olivier. Het wordt allemaal gezien, evenals de manier waarop zijn vader in een sanatorium verblijft en de raadsels die dat oplevert als hij woorden opvangt als ‘elektrische sjok’. De jongen ondergaat de vreemdste gevoelens van misplaatstheid en minderwaardigheid als een vriendje hem zegt dat je Sjors (van de Rebellenclub) niet als Sjors uitspreekt, maar als George.

De dans van de kleine, grote emoties wakker makende verschillen wordt op elke pagina uitgevoerd. De aandacht van de jongen voor stemmingen, verschillen in manier van leven, voor blijken van sympathie of onverschilligheid, staat in dienst van zijn gevoelens. En die zijn steeds uit op een of andere vorm van intiem contact. Met Olivier begint de belangstelling voor de piemeltjes, door Verheul beschreven als een vanzelfsprekende aangelegenheid. Even onnadrukkelijk wordt in het vierde hoofdstuk ‘Bij meneer Prinsen’ het contact be-

[p. 11]

schreven met meneer Prinsen, de vader van een meisje uit zijn klas, wiens belangstelling uitgaat naar kleine jongetjes. De nerveuze mimiek van meneer Prinsen om bij de jongen iets wakker te roepen zodat hij doet wat hij wil, wordt ook met rustige nauwkeurigheid beschreven. Dat de jongen gedurende enkele jaren bijna elke woensdagmiddag naar hem toegaat, wordt uitsluitend beschreven, niet van commentaar voorzien. Het gebeurde, meneer Prinsen was een aardige man, en de jongen vond het lang aangenaam. De dochter van meneer Prinsen en zijn vrouw waren die middagen altijd weg en als ze er waren, was zijn aanwezigheid alleen maar een bron van vrolijkheid: ‘Ik voelde me bij deze vreemde mensen onmiddellijk op mijn gemak. Zoveel belangstelling, zoveel vergoelijkende warmte - ze deden alsof ze me al jaren kenden.’

Deze herinneringen, over wat uiteindelijk homoseksuele gevoelens blijken te zijn, hebben de kracht van het niet-spectaculaire. Hier ontstaat een gevoel waarvan de aard alleen bekend is bij het jongetje en dat voor hem zelf lang diffuus blijft. De woorden ‘gewaarwording’, ‘sensatie’ en ‘gevoel’ komen heel vaak voor, maar beduiden altijd iets concreets en voorstelbaars omdat ze fysiek zijn. Verheuls taalgebruik is wars van enig effectbejag, evenals de vorm van deze herinneringen, die niets anekdotisch hebben. De enige aanmerking die ik heb is dat Verheul net iets te vaak zegt dat hij zich iets wel of niet herinnert, omdat het boek als geheel niet geschreven is door iemand die moeizaam in zijn verleden aan het graven is. Ik vraag me ook af of het boek niet wat meer structuur had moeten hebben, zodat de herinneringen zich minder als een zorgvuldig kabbelende stroom zouden voordoen. Maar dit zijn kleine bezwaren in het licht van Verheuls onspectaculaire perfectie.

■