Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 54]

Het plezier van de schaamte
Patrick Kearney's geschiedenis van de erotische literatuur

A History of Erotic Literature door Patrick J. Kearney Uitgever: Macmillan, 192 p., f69,80 Importeur: Nilsson & Lamm

Ed Schilders

In het volumineuze dagboek dat Samuel Pepys tussen 1660 en 1669 bijhield, staat op 13 januari 1668 dat Pepys zijn boekhandelaar bezoekt en daar een Frans boek ziet, L'Ecole des Filles, waarvan hij zich afvraagt of het niet iets is dat zijn vrouw kan vertalen. ‘Maar toen ik het vluchtig doorlas,’ schrijft hij ontzet, ‘bleek het het meest obscene, het vunzigste boek te zijn dat ik ooit onder ogen kreeg... zodat ik me schaamde het te lezen.’

Mevrouw Pepys heeft het dus nooit mogen vertalen, maar meneer zelf heeft het wel degelijk gelezen. Op 9 februari heeft hij zijn schaamte van vorige maand voldoende overwonnen om een exemplaar te kopen en het te lezen om zich zelf te verdiepen ‘in de slechtheid van de wereld’. 's Avonds, na een flink glas wijn, neemt hij het mee naar zijn kamer, leest het uit (it did hazer my prick para stand all the while), en doet dan twee dingen die kenmerkend zijn voor de wijze waarop met erotische literatuur is en wordt omgesprongen: hij masturbeert en verbrandt daarna het boek.

Verbranding en zelfbevrediging mogen als uitingen van waardering twee uitersten zijn, ze worden voorafgegaan door een en dezelfde psychologische motivering. Of het resultaat nu schaamte met betrekking tot de grammatica van het seksuele leven is, of een sensuele opwinding met betrekking tot de poëtica ervan, beide gemoedstoestanden zijn het resultaat van een eenzijdige benadering: die van onderaf, gefixeerd op die delen van de anatomie waarmee het inderdaad gedaan wordt, maar niet beleefd en gevoeld. Ik begrijp dat de schrijvers van erotische literatuur die eenzijdigheid in de meeste gevallen zelf benadrukken. De aaneenschakeling van in hevigheid toenemende tableaux, dient de overrompeling van ons schaamtegevoel, veroorzaakt, in essentie, slechts één soort genot: het genieten van schaamteloosheid. Dat is vooral duidelijk in de modernste eroto- en pornografie, zodat we na de inzet van de seksuele revolutie de eerlijkste en mooiste voorbeelden van geslachtsverkeer niet meer in de literatuur moeten zoeken die op voorhand zinnelijk bedoeld is, niet in die romans en verhalen die ons schaamtegevoel proberen te verbrijzelen om het te vervangen door een pervers genot in de schaamteloosheid van anderen - een emotioneel voyeurisme, maar in ‘gewone’ romans waar het seksuele leven onderdeel is van het emotionele leven in de breedste betekenis.

Een moderne top drie van prachtige literaire copulaties zou er bij voorbeeld zo uitzien: 1. De rituele nacht van David en Jade in Scott Spencers Endless Love: 2. De incestueuze marathon van John en Franny in John Irvings Hotel New Hampshire; 3. De verkrachting van Tamar, in Dan Jacobsons gelijknamige roman.

Oude erotica

Vroeger, vóór die seksuele revolutie, die voor het grootste deel een commerciële revolutie is, was dat anders. Toen was het aan schrijvers ten strengste verboden de broek op papier uit te doen, en zoals Gerrit Krol al eens dichtte, ‘Tot elkaar ingaan, / ook al is men van verschillend geslacht, / met een broek aan is niet mogelijk.’ Gelukkig bestond er toen een ondergronds circuit van onzedig drukwerk, en hoewel de geslachtsdaad daarin natuurlijk op de allereerste plaats kwam, had het toch ook dimensies die oude erotica de moeite van het lezen en bestuderen nog steeds waard maken.

Over die dimensies hieronder meer. Eerst moet gezegd worden dat het behalve aan de schrijver ook aan de lezer ligt of opwindend bedoelde literatuur meer te bieden heeft dan uitsluitend opwinding. Zelf ga ik ervan uit dat ieder boek of verhaal onvermijdelijk meer herbergt of verraadt dan, in dit geval, het kietelen van bepaalde zenuwen en de bloedstuwing. Zelfs de humorloze, krampachtige en emotieloze pornografie die de inhoud vormt van gespecialiseerde, zogenaamd bevrijdende tijdschriftjes, bewijst minstens één ding meer dan de vaardigheid om opwinding te veroorzaken: dat de moderne beleving van erotiek en seksualiteit niet zelden humorloos, krampachtig en emotieloos is. Een inventaris van dit soort slaapkamerpulp zou een aantal hoogst merkwaardige ‘seksueel-revolutionaire’ preoccupaties aan het licht brengen.

Titelpagina's uit A History of Erotic Literature

Er is, er moet meer zijn dan de armzalige dualiteit van schaamte en zelfbevrediging. Was dat niet het geval, dan is het onwaarschijnlijk dat erotische literatuur eeuwenlang door de censor achtervolgd geweest zou zijn. Dat het ‘vunzigheid’ is wat in boeken als L'Ecole des Filles gedrukt staat, staat immers voor velen zozeer vast dat het nutteloos is erop in te gaan. Het is echter niet zo maar vunzig of slecht, zoals bij voorbeeld vloeken of iemand doden ook altijd slecht geweest is, het is een slechtheid waarvan men aanneemt dat die besmettelijk is.

De belangrijkste troef van de censor is altijd het idee van de imitatio geweest: dat datgene wat men lezend tot zich neemt, zich inderdaad (via het ruggemerg) een vernietigende weg naar de geest baant, zodat het individu zich noodzakelijk aan de beschreven handelingen gaat overgeven. De Samuel Pepys's aller tijden zijn daarvan de lichtende, zij het milde voorbeelden. Mild, want van masturberen werd je weliswaar niet goed, maar er lagen ernstiger gevaren te wachten om nagevolgd te worden. Toen de uitgevers van L'Ecole des Filles in 1655 in Parijs in staat van beschuldiging werden gesteld, luidde de aanklacht dat het boek ‘tegen de eer van God, van de kerk, en ten stelligste tegen de goede christelijke zeden en leer’ was. De straf was in overeenstemming met het opruiende karakter, de bedreiging van de status quo. Een van de uitgevers werd in Parijs bij verstek opgehangen, het boek werd onder de galg verbrand. Was er toen al een guillotine geweest, het boek zou ongetwijfeld in zijn plaats onder de valbijl gegaan zijn om verticaal versnipperd te worden zoals men dat in Rusland doet; horizontale versnijding zou immers leesbare zinnen kunnen achterlaten. De geschiedenis van deze naargeestigheid is nooit volledig geschreven. Het is de vraag of dat mogelijk is, gezien de omvang ervan en de vele dwaalsporen waarmee de

[p. 55]

publikaties door hun makers werden uitgerust om censor en puritein te misleiden. Patrick Kearney verzorgde twee jaar geleden de bibliografie van de verzameling erotica in de Private Case, het boudoir van de British Museum Library. Zijn nieuwste werk, A history of erotic literature, is een beperkte maar geslaagde poging om de bibliografische geschiedenis van de interessantste Engelse en Franse erotica te vertellen buiten het enigszins begrensde kader van één collectie, en in een vorm die voor velen beter leesbaar zal zijn dan de vorm van de pure bibliografie.

Het mooiste van dit boek is de onzekerheid die er bestaat met betrekking tot een enorme hoeveelheid feiten. Van tientallen van de besproken boeken is niet met zekerheid vast te stellen door wie ze geschreven werden. Ook voor het uitgeversaandeel presenteren zich zeer regelmatig meerdere kandidaten en niet zelden is ook de plaats van uitgave vervalst. Het gebruik van pseudoniemen en valse imprints diende uiteraard de misleiding van de oppositie, zodat onze nieuwsgierigheid naar dergelijke feiten ruim gecompenseerd wordt door het besef dat ieder hooit ontraadseld pseudoniem ook betekent dat de auteur of uitgever uit de greep van de justitie konden blijven.

Wat betreft de boeken zelf ligt dat minder voor de hand. Vele eerste edities zijn ondanks hun populariteit totaal verdwenen - een depressingly recurrent fact, volgens Kearney - waardoor tekstonderzoekers en lezers zich met latere herdrukken moeten behelpen. Binnen de reguliere literatuurgeschiedenis is dat in de regel geen probleem, maar hier gaat het om clandestien schrijven en uitgeven. Boeken zijn dan vogelvrij en piratenedities waarin de originele tekst verminderd, vermeerderd of opnieuw gearrangeerd werd, zijn geen zeldzaamheid. De werkelijke inhoud van een werk laat zich zodoende vaak moeilijk, zo niet onmogelijk vaststellen.

Een goed voorbeeld van die gang van zaken is de geschiedenis van het boek dat zowel bekend staat onder de latere titel L'Académie des Dames als onder de namen van de twee hoofdpersonen, Tullia en Ottavia. Men neemt aan dat de eerste editie in 1660 verscheen. De oorspronkelijke titel was toen Aloisiae Sigeae Toletanae Satyra Sotadica de arcanis Amoris et Veneris, of: ‘De Sotadische satire over de geheime liefdes en lusten van Luisa Sigea uit Toledo.’ Dat de auteur van het boek de gerespecteerde Franse historicus Nicolas Chorier was, is pas in 1739 bekend geworden. Tot die tijd is het werk op de titelpagina's van de vele edities op naam gezet van Ioannis Meursius, de Leidse professor Jan de Meurs die de Spaanse tekst van Luisa in het Latijn vertaald zou hebben.

Latijnse tekst en de status van De Meurs hebben de dialogen over het seksuele leven van Tullia en Ottavia beter dan andere werken voor de censuur behoed, maar niet voor de piraat. Alleen al in de Private Case staan vijfendertig edities op de plank. Vreemd genoeg bevindt zich daaronder wel een origineel van de eerste editie in het Frans - Kearney geeft drie mogelijke vertalers en drie mogelijke plaatsen waar die vertaling gedrukt zou kunnen zijn - maar geen exemplaren van de vroegste Engelse vertalingen. Dat die er geweest zijn, blijkt uit de teksten van de processen die erover gevoerd werden in 1684, 1688 en 1707.

De omvang van de edities varieert van achtenveertig tot vierhonderd pagina's. Oorspronkelijk bestond L'Académie uit drie dialogen. In de loop der jaren werden dat er steeds meer tot er in 1678 ten slotte zeven waren in een editie die in Amsterdam gedrukt werd. Een oude Nederlandse vertaling van de eerste vijf dialogen werd in 1977 herdrukt als onderdeel van Leonard de Vries' lui in elkaar gegooide Venus' lusthof. Een van de merkwaardigste vormen van piraterij die door Kearney gesignaleerd worden is The Delights of Venus, een anonieme omzetting van een deel van Choriers werk in dichtvorm, gepubliceerd in 1709. Precies honderd jaar later moest een zekere Edmund Rich zich wegens een herdruk van die verzen voor de rechter verantwoorden.

Seksuele kleptomanie

A history of erotic art is bijna tweehonderd grote pagina's vol van dergelijke met gevoel voor humor beschreven geschiedenissen, van Sodom in de late zeventiende eeuw tot Histoire de l'Oeil van Georges Bataille in 1928. Alle beruchte werken en auteurs - Cleland, Sade, Nerciat, Walter en Mirabeau - zijn aanwezig, maar terecht beperkt Kearney zich in zulke gevallen regelmatig om voor minder bekend materiaal plaats te maken.

Wat er nu precies bewaard gebleven is in andere dan bibliografische of literair-historische termen, daarover laat Kearney zich helaas te weinig uit. Natuurlijk, het is niet zijn bedoeling geweest de werken als socio-, psycho-, of zelfs seksuoloog te onderzoeken, maar met name in zijn behandeling van omstreden auteurs als Sade en Restif de la Bretonne's Anti-Justine houdt hij zich zelf opvallend op de achtergrond. Ander materiaal, zoals het ten onrechte aan de Earl of Rochester toegeschreven toneelstuk Sodom, een politieke satire met Koning Bolloxinion (een voorvader van Jarry's Ubu Roi), Koningin Cuntigratia en hofdame Fuckadilla, of antiklerikale werken als L'Histoire de Dom B., krijgen nauwelijks aandacht waar ze van wezenlijk belang zijn: als politieke satire, als laster van Rome. Want dat blijkt er bewaard te zijn gebleven, niet de tableaux vivants in den vleze die je ook op de, overigens heel aardige prenten kunt zien. Op het leerboek van de Karna Sutra is al eeuwenlang geen aanhangsel geschreven. Het gaat hier om merkwaardige ideologietjes als die van Sade; om erotomanie als ideaal; om majesteitsverkrachting en de haat voor de zwartrok.

Kearney beschrijft wat er verloren ging, wat er bewaard is gebleven en vooral hoe het bewaard kon worden. Wie wil weten waarom het verdwijnen moest, zal elders te lezen moeten gaan. Bij Roger Thompson, bij voorkeur, die aan de hand van erotica het seksuele, maar ook het politiek-seksuele klimaat van de zeventiende eeuw in Engeland onderzocht. Zijn boek, Unfit for Modes Ears (1979, Macmillan) bewijst hoeveel een goed lezer driehonderd jaar later nog kan ontdekken omtrent de systematisch verzwegen ideeën over voorlichting, huwelijk en prostitutie, maar ook over seksualiteit in relatie tot het geloof, de aristocratie en de geneeskunst. Over al die ideeën en gevoelens dus die zich ergens tussen schaamte en zelfbevrediging bevinden.

In onze tijd, waarin de seksuele kleptomanie - ook wel de behoefte aan partnerruil genoemd - verheven is tot het hoogst bereikbare in seksuele vrijheid, en waarin schaamte het enige taboe schijnt te zijn, in zo'n tijd hebben erotica en pornografica veel van die extra dimensies verloren, werden ze louter schaamteloosheid. De Kearneys van de toekomst zullen hun positie radicaal moeten wijzigen om zich bezig te houden met het tegengestelde van clandestien schrijven en uitgeven: de commerciële exploitatie, seksualiteit als multinationale opwinding.

Ik betreur die vrijheid uiteraard niet, maar het stemt tot enige somberheid dat de vrijheid om erotische literatuur te schrijven en te publiceren het vrijwel onmiddellijke einde betekend heeft van de humor, de satire en het antimaatschappelijke karakter dat in zoveel oude erotica aanwezig is.

■