Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 46]

De spannende jaren van de Saint-Exupéry
Brieven, fragmenten en getuigenissen van 1939 tot 1944

Antoine de Saint-Exupéry Écrits de guerre Voorwoord: Raymond Aron Uitgever: Gallimard 640 p., f78,95

Ieme van der Poel

Toen in 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbrak, behoorde Antoine de Saint-Exupéry (geboren 1900) tot de bekendste Franse schrijvers van zijn tijd. Zijn faam had hij, net als Malraux, voor een aanzienlijk deel te danken aan zijn avontuurlijk leven. In de jaren twintig kwam hij in dienst bij de vliegtuigmaatschappij Latécoère, die de lijn Toulouse-Dakar-Buenos Aires onderhield. Tijdens zijn werk ontsnapte Saint-Ex, zoals hij voor zijn vrienden heette, verschillende keren op het nippertje aan de dood. Eenmaal stortte hij neer (in Guatemala), een andere keer strandde hij in de Lybische woestijn, waar een bedoeïene hem het leven redde.

De maatschappij benoemde hem tot hoofd van Cap Juby, een basis ten zuiden van Casablanca, waar de postvliegtuigjes van Latécoère, vóór de grote oversteek van de Sahara, een tussenlanding maakten. Het gebeurde vrij vaak dat Saint-Ex vanuit deze standplaats andere piloten te hulp moest komen. Meestal was een technisch mankement de oorzaak van hun stranding, maar het kwam ook voor dat zij in handen vielen van opstandelingen die (ook toen al) in Spaans Marokko actief waren.

Na Cap Juby volgde als standplaats Buenos Aires, waar Saint-Exupéry aan de uitbreiding van het Argentijnse luchtpostnet werkte en veel vluchten maakte naar het binnenland. Aan het einde van de jaren dertig duikt hij op in Spanje, om als reporter voor een Franse krant een tijdlang in het Republikeinse kamp te verblijven.

Saint-Exupéry verwerkte zijn persoonlijke belevenissen in zijn boeken. In 1928 verscheen Courrier Sud, gevolgd door Vol de nuit (1931), waarmee hij in Frankrijk zijn naam als schrijver vestigde. Terre des hommes (1939) werd een bestseller in Amerika. Op verzoek van zijn Amerikaanse uitgever schreef hij Le petit prince (1943), een kinderboek voor volwassenen, dat hij zelf illustreerde.

Het is achteraf bezien nogal verwonderlijk dat Saint-Exupéry geen romans schreef, hoewel zijn leven daartoe stof in overvloed bood. Het avontuur vormt in zijn werk de aanzet tot filosofische bespiegelingen, het roept vragen op die te maken hebben met moraal en ethiek. Deze filosofische instelling is kenmerkend voor veel van Saint-Exupéry's tijdgenoten. Gide in de eerste plaats - hij schreef slechts één roman - en zeker ook Malraux. De traditie vindt een voortzetting bij Camus en Sartre. In het midden van de jaren vijftig verschuift de aandacht van levensbeschouwelijke problemen naar kwesties van vorm en taal. Deze tendens bestaat nog steeds, hoewel het experiment niet langer het gezicht van de hedendaagse Franse literatuur bepaalt, zoals vijftien jaar geleden. De geest van Voltaire valt eigenlijk maar bij één schrijver te bespeuren: de uit Argentinië afkomstige Raphaël Pividal.

Gaullisten

In de boeken van Saint-Exupéry keert steeds dezelfde vraag terug: wat is de waarde van een mensenleven? Het is het probleem van de piloot, die zijn pionierswerk in dienst van de mensheid vaak met zijn leven moet bekopen. De soldaat in Pilote de guerre (1942), die op het punt staat een dorp in de as te leggen, staat voor hetzelfde dilemma: ‘De betekenis van de dood moet opwegen tegen de dood zelf.’

Het gaat Saint-Exupéry niet alleen om het antwoord op de vraag. Het is zeker zo belangrijk dat de vraag gesteld wordt, dat niemand zich als vanzelfsprekend het recht toeëigent om over het leven van zijn medemensen te beslissen. Deze overtuiging bracht Saint-Exupéry tijdens de Tweede Wereldoorlog in conflict met de Gaullisten. Hij verweet hen, dat zij zich hoog en droog in Engeland, méér om Frankrijks politieke toekomst bekommerden dan om het lot van hun landgenoten in bezet gebied. Door deze consequente houding maakte Saint-Exupéry het zich zelf niet gemakkelijk. Hij werd belasterd en tegengewerkt en raakte, ondanks zijn succes als schrijver, in een steeds groter isolement. ‘Als ik word neergehaald, zou ik daar absoluut niet rouwig om zijn,’ schrijft hij aan de vooravond van zijn dood. ‘De termietenstaat van de toekomst maakt me bang.’ Op 31 juli 1944 keerde hij niet terug van een verkenningsvlucht boven Zuid-Frankrijk. Waarschijnlijk werd zijn vliegtuig door Duitse jagers onderschept in de buurt van Antibes. Het is verleidelijk om aan te nemen, dat hij in de ‘Baai der Engelen’ verdween.

Antoine de Saint-Exupéry in 1942

Léon Werth

Het dikke boek met als titel Écrits de guerre (1939-1944) bevat brieven en fragmenten (voor een deel nog niet eerder gepubliceerd), aangevuld met getuigenissen van anderen (schrijvers, politici, militairen), waardoor een zeer indringend beeld van de schrijver en zijn tijd ontstaat. Sommige van deze getuigen leven nog, zoals luitenant Jean Israël, die voorkomt in Pilote de guerre. Aan het einde van de ‘drôle de guerre’, kwam hij in Duitse krijgsgevangenschap terecht, wat hem als jood, ironisch genoeg, voor erger behoedde. Nog steeds koestert hij het exemplaar van Pilote de guerre, dat zijn moeder stiekem meezond in een voedselpakket en dat door het hele kamp werd verslonden.

De geschiedenis van de Franse uitgave van Pilote de guerre geeft een aardig beeld van het wonderlijke cultuurbeleid onder het nazi-bewind. In dit boek beschrijft Saint-Ex de winter van 1940 toen hij, in afwachting van de Duitse inval, in het Noordfranse Orconte gelegerd was. Gerhard Heller van de Propagandastaffel in Parijs, die de Franse letteren een warm hart toedroeg, zag geen reden om een uitgave te verhinderen. Gallimard kreeg het benodigde papier en al spoedig lag Pilote de guerre in alle etalages. De kritiek was enthousiast (ook radio Vichy wijdde er een lovende bespreking aan), behalve de Duitsgezinde pers die, onder leiding van een zekere Cousteau in Je suis partout, een ware hetze tegen Saint-Exupéry op touw zette. De Parijse nazi-top raakte gealarmeerd en Heller werd ter verantwoording geroepen. In 1943 verschijnt er in alle kranten een oproep aan de boekhandelaren om het boek uit de verkoop te nemen. Niet lang daarna kwam er - illegaal - een nieuwe druk in omloop. De kritiek van Cousteau geeft een goede indruk van de overspannen retoriek waarvan de nazi's zich bedienden. Hij

[p. 47]

veroordeelt Pilote de guerre niet op grond van de inhoud, maar omdat de auteur vriendschappen met joden onderhoudt. Eén van die joodse vrienden, op wie de schrijver doelde, was de journalist Léon Werth, voor wie Saint-Exupéry zijn prachtige Brief aan een gegijzelde (Lettre à un otage, 1943) schreef. Dit prozastuk, dat al eerder in het verzameld werk scheen (uitg. Pléiade vormt de kern van de Ecrits de guerre.

Lettre à un otage opent met het weemoedige beeld van de stad Lissabon, versierd en opgetuigd als een vorstin, om de oorlogsdreiging te bezweren. In Estoril ontmoet de schrijver een Modiano-achtig gezelschap van scharrelaars en suspecte rijkaards, die in doodse hotels vegeteren, uit liefde voor hun geld. Gekweld door sombere gedachten, verschijnt hem ineens het beeld van de perfecte, zomerse dag, waarop hij met Werth een glaasje aan de oever van de Saône dronk. Zijn portret van deze dierbare, oudere vriend, die voor de speciale gelegenheid het verbod van zijn arts naast zich neerlegt, is heel ontroerend. Twee onbekende schippers voegen zich als vanzelfsprekend bij het gezelschap en al spoedig verandert het kleine terras in een vesting, ‘die we tot elke prijs verdedigd hadden, waarvoor we achter onze mitrailleurs hadden willen sterven, om dit geluksmoment, deze essentie te bewaren.’ Na de capitulatie van Frankrijk in mei '40 reisde Saint-Exupéry naar Noord-Afrika om daar de strijd voort te zetten. Tot zijn teleurstelling werd hij gedemobiliseerd. Van vechten was geen sprake meer. De regering-Pétain probeerde al snel om de populaire schrijver-vlieger aan haar zijde te krijgen. Saint-Exupéry weigerde en vertrok niet zonder tegenzin naar Amerika.

Dank zij het succes van zijn literaire werk leidde hij een comfortabel leven, maar in het milieu van de Franse emigranten voelde hij zich niet écht op zijn gemak. Hij weigerde zich aan te sluiten bij de kring rond De Gaulle, zodat al spoedig het gerucht de ronde deed dat hij zich door Vichy had laten lijmen. Wat hij de Gaullisten kwalijk nam, was hun bedilzucht: ‘het is niet onze taak om Frankrijk te stichten, maar om haar te dienen,’ eindigt hij zijn brief aan Léon Werth.

Zodra de geallieerden in Noord-Afrika zijn geland, maakt Saint-Exupéry plannen om zich bij de strijdkrachten in Algiers te voegen. Hij ondervindt veel tegenwerking bij de aanhangers van De Gaulle, maar uiteindelijk krijgt hij toestemming voor het vertrek. In zijn bagage bevindt zich het eerste exemplaar van Le petit prince, dat enkele weken later in New York verschijnt.

Over het klimaat in Algiers schrijft Maurice Guernier: ‘Wij waren opgetogen over het verloop van de militaire operaties, maar het politieke gekonkel was voldoende om onze stemming te bederven.’ De strijd ging tussen twee generaals, De Gaulle en Giraud, van wie de laatste zich, tot Saint-Exupéry's teleurstelling, al snel gewonnen gaf. Hij meldde zich aan om als piloot verkenningsvluchten boven Frankrijk uit te voeren, maar hij werd afgekeurd. Zijn lichamelijke conditie liet, als gevolg van een eerder vliegtuigongeluk, te wensen over en bovendien was hij te oud. ‘Ze denken zeker dat ik met mijn lange witte baard in de stuurinrichting verstrikt zal raken,’ merkt hij bitter op. De sfeer in Algiers, ‘een soepterrien vol krabben’, raakt steeds meer gespannen. Iedereen wantrouwt iedereen, brieven worden onderschept. Ook Saint-Exupéry's verhouding met Gide bekoelt, omdat ze politiek gezien niet tot hetzelfde kamp behoren. Ondanks zijn depresies en verbittering blijft hij actie voeren, totdat hij ten slotte toch de lucht in mag. Zijn werk als oorlogsvlieger was ook in letterlijke zin een vlucht. Alles was hem liever dan zijn dagen in Algiers te slijten. Na Algiers krijgt Saint-Exupéry als standplaats Corsica. Zijn vrienden proberen hem voortdurend tot minder riskante werkzaamheden te bewegen, maar hij blijft vliegen tot het einde. ‘Dit is het enige dat mij voldoening geeft,’ schrijft hij in een van zijn laatste brieven.

Saint-Exupéry geniet in Nederland vooral bekendheid als ‘verplichte’ schrijver op scholen, wat over het algemeen niet als een aanbeveling geldt. Le petit prince is, ondanks de tekeningetjes, veel meer een boek voor oudere mensen dan voor pubers. Het is te subtiel, te weemoedig ook, om in een warm en rommelig klaslokaal te lezen. De Écrits de guerre vormen een uitstekende gelegenheid voor een hernieuwde kennismaking met Saint-Ex. Het is spannend van begin tot eind.

■