Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 30]

Het proces van zelfbeperking
Elias' civilisatiegeschiedenis zonder christendom

Het civilisatieproces, deel I en II door Norbert Elias Vertaling: Willem Kranendonk en anderen Uitgever: Het Spectrum, 753 p., f99, - (gebonden), f50, - (paperback)

Benjo Maso

De periode tussen de wereldoorlogen was de tijd van de ‘crisis in de beschaving’, de tijd van Spenglers Der Untergang des Abendlandes, Ortega y Gassets La rebelión de las masas, Freuds Das Unbehagen in der Kultur. Het civilisatieproces van Norbert Elias past ook in deze reeks. Het sluit nauw aan bij het werk van Freud en kan beschouwd worden als een poging om de samenleving van die dagen met al haar psychische problemen historisch te verklaren. Elias voltooide zijn boek in 1936, maar het verscheen pas drie jaar later. Te laat om nog een bijdrage te kunnen leveren aan de discussies over de aard van de westerse cultuur: een heel wat acutere crisis eiste weldra alle aandacht op.

Elias was in die tijd als balling uit Hitler-Duitsland afgesneden van de meeste van zijn potentiële lezers en onvermijdelijk bleef zijn boek, ondanks enkele lovende recensies van onder meer Aron, Toynbee en Menno ter Braak, grotendeels onopgemerkt. Dertig jaar lang leidde het een bijna ondergronds bestaan, tot er in 1969 een tweede druk verscheen. Sindsdien is er een kleine cultus rond Elias ontstaan, vooral in Nederland, waar hij mede door zijn persoon (hij is een zeer beminnelijk man) tot grote loyaliteit inspireert. Hieraan is het te danken dat er na een Franse en een Engelse vertaling nu ook een Nederlandse editie is verschenen.

De herontdekking van Elias is vooral het werk van sociologen geweest (zo werden er van de eenentwintig essays die Elias in 1977 ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag kreeg aangeboden, achttien geschreven door sociologen en antropologen, twee door historici en één door een filosoof). Zij beschouwden Elias als de grondlegger van een nieuwe wijze van sociologiebeoefening. Deze berust niet op verrassend nieuwe uitgangspunten; Elias' kerngedachten zijn meestal zeer simpel en voor de hand liggend, zoals bij voorbeeld de centrale stelling - en tevens kortste samenvatting - van Het civilisatieproces: ‘Wat verandert is de manier waarop mensen met elkaar te leven hebben; dus verandert hun gedrag; dus verandert hun bewustzijn en hun drifthuishouding als geheel’; de vernieuwende werking van Elias gaat vooral uit van de radicaal sociologische wijze waarop hij zijn kerngedachten toepast en in hun consequenties uitwerkt. Daarom verliest zijn perspectief veel van zijn kracht wanneer het theoretisch wordt samengevat. Het civilisatieproces is dan ook niet alleen Elias' hoofdwerk, maar ook de beste introductie tot zijn denken; en niet zijn als inleiding geschreven Wat is sociologie?

Kerk

Als theorie over de ontwikkeling van de westerse ‘beschaving’ bezit Het civilisatieproces eveneens grote kwaliteiten. Er valt geen tweede synthese te noemen waarin zoveel maatschappelijke processen op zoveel verschillende niveaus over zo een lange termijn in hun onderling verband zijn samengebracht. Maar dat neemt niet weg dat zij op een aantal belangrijke punten zeer aanvechtbaar is.

Om de ontwikkeling die hij beschrijft te verklaren besteedt Elias vooral aandacht aan processen van staatsvorming. De basis hiervan ziet hij in de vestiging van geweldsen belastingmonopolies over grote gebieden. In de loop van dit proces werden de edelen, die in de tiende, elfde eeuw als betrekkelijk zelfstandige ‘vorstjes’ in een voortdurende strijd op leven en dood met elkaar verwikkeld waren, geleidelijk gepacificeerd. Om hun adellijke staat te handhaven, traden zij in dienst van de vorst en schikten zich in de discipline van het hof. Daar waren zij gedwongen zich tegenover elkaar in te houden en de ‘aanvalslust’ die zij vroeger vrijelijk hadden kunnen - en moeten - uiten, te bedwingen. Deze ‘verhoofsing’ van de krijgersstand vormde slechts een speciaal facet van een ontwikkeling waarbij alle leden van de samenleving steeds afhankelijker van elkaar werden. Mede hierdoor konden de gedragsregels die aan het hof gevormd werden om het sociale verkeer te regelen, model staan voor andere groeperingen. Om zich daarvan te blijven onderscheiden, zagen de edelen zich gedwongen hun omgangsvormen steeds verder te verfijnen - steeds beschaafder te worden.

Norbert Elias

Het argument dat vaak tegen Elias' theorie wordt ingebracht, is dat hij de rol van de godsdienst of de kerk over het hoofd zou hebben gezien. Van ‘over het hoofd zien’ is natuurlijk geen sprake: het is een welbewust negeren. Elias polemiseert daarmee impliciet tegen al die geschriften waarin eeuwenlang christendom en beschaving bijna als equivalenten werden gezien. Een standpunt waarmee men van harte kan sympathiseren, al valt het niet te ontkennen dat Elias overdrijft. Mede door haar monopolie over de geschreven cultuur bezat de kerk in de middeleeuwen een enorme macht en door haar ‘supranationale’ positie was zij in staat gedragsstandaarden door te voeren die niet simpelweg uit de sociale omstandigheden van een afzonderlijke staat voortkwamen. Een voorbeeld is de invoering van onze vorm van het monogame huwelijk, beschreven door George Duby in Le chevalier, la femme et le prêtre.

Driftregulering

Een fundamenteler bezwaar is Elias' gebruik van een grotendeels aan Freud ontleend driftenmodel. Hij interpreteert de veranderingen in gedrag tussen de tiende en negentiende eeuw (het eindpunt van zijn beschouwingen) als uitingen van een steeds grotere regulering en modellering van driften. Mensen staan echter vanaf hun geboorte voortdurend bloot aan invloeden van hun omgeving en het valt daarom onmogelijk vast te stellen hoe ongereguleerde ‘driften’ zich zouden moeten manifesteren. Wanneer men gedragingen desondanks aan een bepaalde mate van ‘driftregulering’ wil verbinden, is willekeur en daarmee de invloed van vooroordelen onvermijdelijk. Elias is daar niet aan ontkomen. Dit blijkt niet alleen uit zijn interpretaties, maar ook uit de wijze waarop hij zijn ma-

[p. 31]

teriaal verzameld heeft. Dat geldt niet voor de gegevens over tafelmanieren en ‘lichamelijke verrichtingen’ als het spuwen, het neussnuiten, het slapen en de toiletgewoontes. Door zijn gebruik van een serie etiquetteboekjes van de dertiende tot de negentiende eeuw heeft hij de veranderingen op dat gebied in kaart gebracht op een manier die bij historici terecht grote bewondering heeft gewekt. In zijn hoofdstukken over seksualiteit en vooral dat over agressie (‘aanvalslust’) geeft hij echter een beeld van de woestheid en ongeremdheid van middeleeuwers dat, zoals recent onderzoek toont, sterk overdreven is.

Deze vertekening heeft nog een andere oorzaak. Elias volgt in Het civilisatieproces het spoor terug van gedragsstandaarden die in de negentiende eeuw als ‘geciviliseerd’ golden. Deze bleken zes-, zevenhonderd jaar geleden aanzienlijk zwakker te zijn. Maar daar volgt nog niet uit dat er in de Middeleeuwen nauwelijks gedragsstandaarden bestonden. Voor een dergelijke conclusie is het nodig de middeleeuwse samenleving als geheel te bezien, inclusief de normen die inmiddels verdwenen of zwakker geworden zijn, zoals de verplichtingen die voortkwamen uit de aanzienlijk sterkere familiesolidariteit of het complex regels dat met ‘eer’ samenhing (nog afgezien van de vraag of allerlei gedragingen die in deze tijd op een laag ‘beheersingsniveau’ zouden kunnen wijzen, zoals het gebruik van geweld, in de middeleeuwen dezelfde betekenis hadden). Beschouwingen daarover zijn in Het civilisatieproces nauwelijks te vinden. Het verleden wordt typisch vanuit het heden bezien. In de moderne geschiedschrijving probeert men het verleden juist zoveel mogelijk op zijn eigen termen te beschouwen. In dat opzicht is Het civilisatieproces zeer duidelijk gedateerd.

Vertaling

Op zich zelf hoeft gedateerdheid niets af te doen aan het belang van een boek. Zoals de beroemde Franse historicus Lucien Febvre eens schreef, kan een historicus de tijd niet stil zetten: ‘Elk fraai historisch werk moet na verloop van twintig jaar herschreven worden; zo niet, dan heeft het zijn doel gemist, dan heeft het niemand geïnspireerd de basisgegevens ervan te verifiëren, de stoutmoedigste conclusies ervan uit te werken en te achterhalen.’ Het probleem is echter dat de studies die Elias' gegevens en conclusies gedeeltelijk achterhaald hebben, vrijwel geen van alle door Het civilisatieproces geïnspireerd zijn. Wat dat betreft - als historische studie - heeft het inderdaad zijn doel gemist. Ondanks alle inspiratie die van Elias' werk is uitgegaan, is er geen onderzoekstraditie ontstaan zoals Febvre die bedoelde. In principe zou dat nog steeds mogelijk zijn: Elias' historisch-sociologische inzichten zijn zeker nog niet allemaal geëxploiteerd. Maar de ontwikkeling van de wetenschap hangt in deze tijd voornamelijk af van de wijze waarop zij en haar beoefenaren georganiseerd zijn. In Het civilisatieproces pleit Elias voor een ‘historische psychologie’. Die is er inderdaad gekomen onder de naam ‘mentaliteitsgeschiedenis’. Als zodanig leidt zij een bloeiend bestaan, hecht verankerd in universiteiten en onderzoeksinstituten en met een groot publiek. De kans dat het kleine groepje historici dat op basis van Elias' theorieën onderzoek doet daar een serieus alternatief voor zou kunnen gaan vormen, is zeer klein. Het civilisatieproces zal ongetwijfeld een klassieker worden, maar dan een sociologische klassieker.

De Nederlandse vertaling lijkt al in deze richting te wijzen: het is een editie van sociologen voor sociologen. Zij wijkt op vele plaatsen af van de oorspronkelijke tekst, maar alleen in de sociologische analyses. De historische gegevens zijn onveranderd, hoe achterhaald ze soms ook zijn. Zelfs vergissingen die geen historicus zouden zijn ontgaan, zoals de verkeerde datering van de Roman de la Rose en de abusievelijke aanduiding van Hendrik I als kleinzoon van Willem de Veroveraar zijn niet verbeterd. Bovendien zijn de wijzigingen vaak weinig effectief. Zo wordt bij voorbeeld het woord ‘Gesetz’ om ‘deterministische connotaties’ te vermijden, vertaald met ‘regelmatigheid’. Maar uiteraard heeft Elias de term ‘Gesetz’ in 1939 niet willekeurig gekozen. Het paste in zijn betoog, en de deterministische strekking daarvan wordt niet veranderd door een of twee sleutelbegrippen te wijzigen.

Al deze veranderingen schijnen in overleg met Elias zelf te zijn aangebracht, maar waarom hebben de vertalers dan een voetnoot uit de Engelse editie overgenomen waarin Elias schrijft dat hij ‘herhaaldelijk weerstand moest bieden aan de verleiding om de oorspronkelijke tekst te veranderen in overeenstemming met de huidige stand van mijn kennis’ (nog wel bij een passage die grondig omgewerkt is)?

Aan de Nederlandse vertaling is een aantal jaren door een team van mensen gewerkt. Des te vreemder is het dat er vele slordigheden en onnauwkeurigheden in voorkomen. Vooral met historische termen als ‘Krieger’, ‘Herr’, ‘Minnesänger’ en ‘hommage’ wordt zeer nonchalant omgesprongen. Bovendien is het Nederlands niet erg fraai en wemelt het van de barbarismen, vooral in het tweede deel (‘windsterkte’, ‘een gedempte adel met gedempte affecten’, ‘de meer vreedzame vervlechtingsdwangen die dringen tot een ingrijpende transformatie van de drifthuishouding’), wat de toch al lastige stijl van Elias er niet leesbaarder op maakt. Bovendien hebben de vertalers Elias nauwelijks een dienst bewezen door zijn voetnoten aan te vullen, omdat ook dat verre van foutloos is geschied. Zo hebben zij La Bruyère consequent van zijn adelspartikel beroofd en de arme Saint-Simon, die volgens het befaamde aforisme van Marmontel ‘in Frankrijk alleen de aristocratie, van de aristocratie alleen de hertogen en van de hertogen alleen zich zelf zag’, even consequent tot graaf gedegradeerd. Een vergissing die begrijpelijk wordt, wanneer men weet dat er inderdaad een beroemde graaf van Saint-Simon geweest is: een socioloog...

■