Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 22]

De twee Bordewijken
Bij het eerste deel van het Verzameld Werk

F. Bordewijk Verzameld Werk deel 1 Dit deel bevat: Blokken, Knorrende beesten, Bint, Rood paleis en Karakter Het Verzameld Werk staat onder redactie van Pierre H. Dubois, Harry Scholten, met medewerking van N. Funke-Bordewijk Uitgever: Nijgh & Van Ditmar.
Van het Verzameld Werk zijn geen losse delen te koop. Het zal uit elf delen bestaan; er verschijnen drie delen per jaar. Bij intekening kosten ze f65, - per deel. Wie intekent krijgt een boekje met essays over Bordewijk van onder anderen Vestdijk, Hermans, Dubois
Zeven fantastische vertellingen door F. Bordewijk Uitgever: Bzztôh, f37,50
Kelders en paleizen. Zeventien verhalen door F. Bordewijk Inleiding Pierre H. Dubois Uitgever: Bzztôh, f35,-

Jan Fontijn

‘Dat ik Bordewijk wat men noemt goed gekend heb, mag ik niet beweren. Toch heb ik vaak genoeg een ruim aantal uren in zijn gezelschap doorgebracht.’ Aldus Willem Frederik Hermans in een bijdrage over zijn relatie met de schrijver. Bordewijk blijkt moeilijk toegankelijk te zijn geweest. Andere dan zeer algemene mededelingen kwamen zelden over zijn lippen.

Variërend op de woorden van Hermans moet ik zeggen: dat ik Bordewijks persoonlijkheid uit zijn werk goed ken, kan ik niet beweren. Toch heb ik vaak genoeg in zijn werk gelezen. En ik sta met deze leeservaring niet alleen. Ik heb de indruk dat over het algemeen de literaire kritiek problemen had met het werk van Bordewijk. Dat begint al met zijn debuut als romanschrijver, de drie bundels Fantastische vertellingen (1919-1924). Er werd maar weinig aandacht aan besteed en de kritiek die verscheen was niet bepaald positief. Het was duidelijk dat de critici moeite hadden met de fantastische vertelling, een genre dat in Nederland geen traditie had en heeft.

Toen Bordewijk vanaf 1931 met Blokken, gevolgd door Knorrende beesten en zijn meest bekende roman Bint, het over een andere boeg gooide en een ander soort proza ging schrijven, werd weliswaar bij de critici de waardering groter maar bleef bij hen verwarring bestaan over het werk. Hoe moest men dat werk karakteriseren? Sommigen zagen in hem een typische vertegenwoordiger van de nieuwe zakelijkheid, een stroming waarin een strakke reportagestijl en een actuele thematiek werden geprogageerd. Anderen beschouwden hem als een expressionistisch schrijver onder andere omdat hij zo met zulke scherpe contrasten werkte. En ook nu nog probeert men zijn werk nader aan te duiden; in recente bijdragen werd hij onder meer als constructivist à la De Stijl geëtiketteerd, als decadent, surrealist en magisch realist.

Voor een deel is die verscheidenheid ongetwijfeld te wijten aan de vaagheid van sommige literair-historische begrippen, maar voor het belangrijkste deel moet men de oorzaak zoeken in het het oeuvre van Bordewijk zelf.

Wijdlopigheid

Wat dit betreft hoeft men maar te denken aan de gevarieerde wijze waarop hij met de romanvorm experimenteert. Na de conventioneel vertelde fantastische vertellingen uit de jaren twintig komt hij met Blokken tot een bijzondere verhaalvorm. Deze beschrijving van een heilstaat, waarvoor ongetwijfeld de Sovjetunie model stond, heeft nauwelijks een plot of een hoofdpersoon en bevat ook niet een psychologische ontwikkeling. Er is één element in Blokken dat sterk de aandacht van de lezer vraagt: het taalgebruik. Dat taalgebruik is geconcentreerd en stapelt beeld op beeld. Bordewijk doet duidelijk verwoede pogingen om origineel te zijn. Een opmerking van Binnendijk over Bordewijk is zo gek niet: ‘De inhoud van zijn werken en de motieven van dit proza - hoe belangwekkend zij ook mogen zijn - vragen pas in tweede instantie de aandacht: zij immers kunnen eerst gewaardeerd worden in het licht van de prozavorm, waaraan zij hun kracht en hun betekenis ontlenen.’ Dat Sybren Polet hem in zijn avantgardistische bloemlezing Ander proza opnam, samen met tijdgenoten als Van Doesburg en Van Ostaijen, is daarom wel te begrijpen.

Nu is het experimenteren met de taal en de vorm in proza een hachelijke bezigheid; voorbeelden in Polets bloemlezing bewijzen dat. In Bint weet Bordewijk een goed evenwicht te bewaren tussen de taalvorm en de thematiek, maar in Knorrende beesten slaat hij mijns inziens door en probeert hij vondst op vondst te stapelen. Overigens is het motief van de auto als knorrend beest en roofdier, dat zo dikwijls ook elders in zijn oeuvre opduikt, helemaal niet zo'n vondst en al te vinden in het eerste futuristische manifest van Marinetti van 1909. Er is met Bordewijks proza in stilistisch opzicht af en toe iets mis. En dat is vreemd genoeg zijn wijdlopigheid. Vooral een aantal fantastische vertellingen en verhalen die hij na de Tweede Wereldoorlog geschreven heeft lijden aan dat euvel. Ze maken zeker niet de indruk uit innerlijke noodzaak geschreven te zijn, maar meer als tijdverdrijf. Die wijdlopigheid is vooral te wijten aan de babbelende vertelinstantie en aan het feit dat de schrijver herhaaldelijk passages inlast die geen enkele functie hebben of die oubollig of moraliserend commentaar bevatten. Dat sommige verhalen een ongeïnspireerde indruk maken, waar de lezer koud noch warm van wordt, komt ook omdat hij de fout maakt in een verhaal te veel materiaal te verwerken, voldoende voor een dikke roman, en omdat hij situaties en personages te veel van buitenaf beschrijft en niet van binnenuit, waardoor identificatie nauwelijks of niet mogelijk is. Bordewijk is in stilistisch opzicht een gespleten figuur; een kampioen van beknoptheid en wijdlopigheid, een twintigste-eeuwer en een negentiende-eeuwer.

Bordewijken

In thematisch opzicht zou je ook van twee Bordewijken kunnen spreken. Er is de Bordewijk die opgroeiend in de fin de siècle nog een staartje van de negentiende eeuw heeft meegemaakt en steeds maar weer in zijn boeken die atmosfeet tracht op te roepen: de verlopen adellijke sujetten, de duistere, alleen door gaslicht verlichte straten

[p. 23]

en steegjes, de vervallen huizen en buurten enzovoort. Daarnaast is er de andere, moderne Bordewijk, die in zijn boeken een nieuw type mens brengt, zakelijk, scherp en hard. Veel van zijn romans en verhalen spelen zich af op het breukvlak van twee eeuwen, de eerste decennia van de twintigste eeuw, de periode waarin de botsing plaatsvindt tussen de hiërarchische negentiende-eeuwse en de gedemocratiseerde twintigste-eeuwse samenleving.

F. Bordewijk

Rood paleis is daarvan een voorbeeld. De ondertitel, ‘ondergang van een eeuw’ is veelzeggend. De roman begint in 1913 en eindigt in de zomer van 1914, het begin van de Eerste Wereldoorlog. De twee hoofdfiguren, Henry en Thijs, de eerste de belichaming van de fin de siècle en de tweede het prototype van de oud-koloniaal, zijn beiden gepreoccupeerd door het rode paleis, een bordeel in Amsterdam. In dat bordeel komen de heren, de elite met geld. Aanvankelijk ademt het rode paleis nog de fin de sièclesfeer; het is de wereld van schijn, van decor, van schaamte, van sterke behoefte aan liegen, omdat de waarheid zo vermoeiend is. Maar het rode paleis verloedert omdat de heren langzaam veranderen. Henry ziet dat proces van verandering zich in zijn omgeving en in zich zelf voltrekken. Thijs vlucht in een huwelijk met een fatsoenlijke en keurige vrouw en gaat carrière maken. Henry zelf gaat in het Vreemdelingenlegioen en verandert zijn naam Henry Leroy in het burgerlijke Hendrik Lorrewa. Van de oppermachtige hoerenmadam Mevrouw Doom uit het begin van de roman is tegen het einde niet veel meer over. De tijden zijn veranderd. ‘Hardheid zou de plaats vervullen van sentimentalisme.’ Het nieuwe type mens à la Bint en Katadreuffe uit Karakter kondigt zich aan.

Bordewijk heeft dikwijls op een meesterlijke manier de overgang van de oude maatschappijvorm naar de nieuwe beschreven aan de hand van de architectuur van huizen, buurten en steden. De bloemlezing Kelders en paleizen, samengesteld door Pierre Dubois, geeft een paar fraaie voorbeelden hiervan in de verhalen ‘IJzeren agaven’, ‘Keizerrijk’ en het ontroerende ‘Ziel en correspondent’.

Bordewijk stond ambivalent ten opzichte van de maatschappelijke veranderingen. Hij was van een gegoede burgerlijke familie en het kan dan ook niet anders dan dat hij met een zekere nostalgie de oude tijd beschrijft en met angst het proletariaat ziet oprukken. Aan de andere kant weet hij maar al te goed dat de ontwikkeling niet is tegen te houden.

In een Tirade-artikel van vorig jaar - een van de beste die er over Bordewijk is geschreven - oppert Bronzwaer de mogelijkheid dat de patriciër Bordewijk in zijn voorkeur voor het fantastische en het groteske zijn onbewuste angst voor het gewone volk vorm heeft gegeven. Er is zeker voldoende materiaal te vinden dat deze hypothese kan ondersteunen. Grappig is dat Ter Braak zich afvraagt in hoeverre Bordewijks neiging om zijn sujetten tot demonen en monsters te maken niet van doen heeft met de zelfverdedigingstactiek van iemand die in een ‘normale’ stijl zou blijken geen standpunt te hebben.

Voorlopig zijn er nog heel wat vraagtekens in de biografie en het oeuvre van Bordewijk. De Bordewijk-studie is nog nauwelijks begonnen. Het is te hopen dat het uitgeven van het Verzameld Werk, waarvan nu het eerste deel is verschenen, daarin verandering brengt.

■