Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

De omsingeling van een dierbaar gebied
Utopia of de geschiedenissen van Thomas van Doeschka Meijsing

Utopia of de geschiedenissen van Thomas door Doeschka Meijsing Uitgever: Querido, 112 p., f22,50

Jacques Kruithof

Het reusachtige Woordenboek der Nederlandsche taal, kortweg het WNT, begon in 1864 te verschijnen. Het is, ruim twintig delen groot, nog altijd onvoltooid, en wordt nu door een bureau in Leiden verder bewerkt en uitgegeven. In 1960 kwam van deel XVII het eerste ‘stuk’ (de eerste band) uit: het loopt van ‘tiende’ tot ‘trekken’. Twee jaar daarvoor was deel XVIII al uitgebracht: V tot ver.

Aan de ontbrekende tweede band van dat deel XVII wordt behalve in Leiden, ook hard gewerkt in Utopia, het nieuwe boek van Doeschka Meijsing. De ik-figuur, die Doesjka heet, met een j, zit samen met haar collega Thomas in een kamer op het kantoor van het woordenboek, en vult systeemkaartjes met allerhande gegevens die voor het project van belang zijn. Al vijf jaar zijn ze bezig aan de letter U, en om het ‘wispelturige’ lemma ‘utopia’ zullen ze vroeg of laat niet heen kunnen.

Zowel in de werkelijkheid als in dit boek is het WTN-bureau een wereld op zich zelf, een enclave van de negentiende-eeuwse filologie, met toepasselijke huisvesting, in de twintigste eeuw. Daarbinnen is het werkvertrek van de hoofdpersonen nogmaals een kleine, beschutte ruimte, waar zij ‘opereren à deux’, zonder veel contact met zelfs de naaste medewerkers. In die dubbele intimiteit arbeiden zij aan een systeem, zo eerbiedwaardig dat het

[p. 21]

van kritiek, ironie en alledaagse kwesties niets te duchten heeft.

Doeschka Meijsing

Geen wonder dat er tussen het tweetal een bijzondere verstandhouding ontstaat: geen vriendschap, want het privé-leven houden ze vrijwel voor zich, maar een gemeenzaamheid van doen, praten en denken. De vertelster in Utopia heeft het bij gevolg over iemand die ze goed kent, én nauwelijks kent, wiens persoonlijkheid ze moet afleiden uit zijn doen en laten tijdens kantooruren. Thomas is overigens zo weerbarstig dat dát niet lukt, wat hem intrigerend maakt, en de intrigue van het boek bepaalt.

De manier waarop de vertelster haar ‘geschiedenissen van Thomas’ verhaalt, laat zich het beste omschrijven als: een omsingeling. Telkens worden voorvallen uit haar verleden, merendeels uit haar kindertijd, door gesprekken of gebeurtenissen met Thomas opgerakeld: hij werkt, zonder zich dat bewust te zijn, als een katalysator. Dikwijls is het toeval in het spel (de ontmoeting met de eerste liefde, na vele jaren), of volgt de ik-figuur associatieve lijnen, maar steeds geeft het ‘hogere toeval’ van het verhaal betekenis aan ogenschijnlijke kleinigheden: een paar schoenen, een klok die van de muur valt. Die omsingeling komt erop neer dat fragmenten van het eigen leven rond Thomas gerangschikt en geordend worden, zodat hij ingebed raakt in het bestaan van de ik-figuur.

Zodoende is Utopia een tweepolig boek geworden, waar het egocentrische dat in een verhaal in de eerste persoon al gauw stoort, volledig uit geweerd is. Het perspectief brengt met zich mee dat Thomas in hoge mate een raadsel blijft: op schaarse contacten en mededelingen na blijft zijn particuliere leven buiten het zicht van de vertelster, en haar mogelijke betekenis voor hém is ongewis. Het gaat om een verkenning van raakvlakken, die voert tot de ontdekking van tegenstellingen.

‘Waarom waren er toen voor mij nog zoveel tekens, en zijn er nu alleen maar dingen overgebleven?’ vraagt de ik-figuur zich ergens af. Dat voorwerpen en voorvallen tekens zijn, hoort voor haar bij de wereld van het kind, bij de herinnering aan een wereld die op geheimzinnige wijze een ‘systeem’ kenbaar leek te maken. Voor de volwassene bestaan er uitsluitend dingen die naar niets verwijzen; alle betekenissen worden hun opgedrongen.

Droom en tucht

Thomas is iemand die nog in tekens lijkt te geloven: ‘hij kan niet kijken naar de dingen zonder ze onmiddellijk in een groter verband te plaatsen’; hij spelt de krant op zoek naar ‘het definitieve kleine bericht dat hem de plaats zal wijzen waar hij dood zal gaan’. Een groot kind dus, waar de vertelster een contrast mee vormt: zij gelooft niet meer dat ‘de wereld een betekenis’ heeft, maar daar staat tegenover dat ze op een betekenis gewacht heeft, dat ze het kinderlijke bewaard heeft: ‘in mij zitten automatismen waar mijn verstand over lacht maar waar een ander plekje in mijn lijf - ergens ter hoogte van het middenrif - zich met vuistjes aan vastklampt’. Die verborgen verwantschap geeft de vertelster de gelegenheid, de tegenstelling en de synthese tussen ding en teken, verbeelding en herinnering, toekomst en verleden te omsingelen: dat is geen ordening die het leven in een systeem of een Utopia onderbrengt, maar een herordening, een herrijking, het registreren van veranderingen.

Deze kleine roman onderscheidt zich door een buitengewone, onnadrukkelijke hechtheid. De signalen van Thomas' onverwachte dood worden van meet af aan gegeven; zijn steeds verder voerende reizen zijn, als altijd achteraf, voorboden. Thomas' vriend Augustijn duikt op wanneer de ik-figuur bij haar collega komt eten: de grens tussen de uren van de baas en het eigen leven is overschreden, en de vriend die er de aanleiding toe is, wordt later degene die het doodsbericht brengt. Allerlei ogenschijnlijk willekeurige anekdoten houden elkaar op een dwingende plaats in het relaas: een vallende klok in het begin, en een vallende speeldoos tegen het einde. Zelfs een boek dat de hoofdpersonen kwijt zijn, Droom en tucht van Albert Verwey, is door zijn titel een echo van het verhaal als geheel: er zit onmiskenbaar systeem in Utopia. De negen hoofdstukken, die overwegend de geslotenheid van een kort verhaal bezitten, grijpen ook voortdurend in elkaar.

Twee aspecten van dit heel bijzondere boek moet ik nog aanstippen. Op een bepaald ogenblik denkt de vertelster over zich zelf als ‘een leegte van gedachten die in een horror vacui wind aantrekt’. Soortgelijke beelden worden voor Thomas gebruikt, voor Augustijn, voor een schilderij van Botticelli en voor bepaalde ervaringen: vacuüm, lucht en verplaatsing van lucht vallen hier onder een psychologische wet van Buys-Ballot, die de betrekkingen tussen mensen en dingen op onnaspeurlijke wijze regelt. De angst voor de leegte wordt verzacht door tekens, relaties, en in laatste instantie door het vertellen zelf.

En dan is er iets opmerkelijks in de stijl van Doeschka Meijsing: een zeer concrete manier van vertellen, die met weinig woorden personages en hun omgeving oproept, en die getuigt van nauwlettende waarneming, van wat ik zou willen noemen: zorgzaamheid, misschien nog liever: behoedzaamheid. Samen met de hechtheid die door ‘vertelrijmen’ tot stand is gebracht, maakt dit Utopia tot een poëtisch boek. Onlangs heeft in Literair Paspoort een beschouwing gestaan over ‘Doeschka Meijsing als traditionaliste’ - de goddelijke ironie wil dat de desbetreffende auteur Houtzager heet. Omdat de mens, ook de lezer, het niet zonder systeem en kwalificaties kan stellen, leen ik van een Amsterdamse galerie een betere term: Utopia hoort bij het ‘lyrisch realisme’. Van een schrijfster die zich bekommert om ‘de dwaze breekbaarheid van de dingen die ik liefheb’, kan men niet anders verwachten. De omsingeling wordt een omhelzing, al is het ook: met de vuistjes gebald.

■