Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

De langzame menswording van een computer
Gerrit Krol en zijn ‘man achter het raam’

De man achter het raam door Gerrit Krol Uitgever: Querido, 120 p., f25,-

Rob Schouten

Op het onderwijsinstituut waar ik tot volwassene werd gekneed, heerste de merkwaardige opvatting dat leerlingen met een wiskundeknobbel per definitie onbegaafde cultuurbarbaren waren, en wij zelf met de talenbultjes beschaafde cultuurdragers. Bêta's, de naam zei het reeds, een bête en bloedeloos ras. De praktijk gaf nauwelijks aanwijzingen voor de juistheid van deze these (het was ook eigenlijk meer een axioma): de bêta's blonken gewoonlijk in alles uit, tot klassieke talen en speerwerpen toe. De enige grond waarop wij bouwden was dat ze volgens de leraar Nederlands geen opstel konden schrijven. En wat voor waarde had iemand nou, die wel het quadrivium, maar niet het trivium beheerste?

Hoewel de privilegiëring voor alfawetenschappen in deze eeuw fiks teruggelopen is en encyclopedieën tegenwoordig nog voornamelijk uit scheikundige verbindingen en wiskundeformules bestaan, lijkt de schrijverssociologie nog steeds het oude idee te bevestigen; op wat achtenswaardige uitzonderingen, als Lewis Carroll, Raymond Queneau en voor mijn part Isaac Asimov na, wordt het gros van de letterkunde nog altijd door het anexacte blikveld van de alfa bepaald. Hoe komt dat? Misschien omdat de beoefenaars van de exacte wetenschappen op zoek zijn naar de wetten die in deze wereld gelden, en de kunstenaars nu juist naar de overtredingen? En omdat het unieke geval voor de vooruitgang van de cultuur meer betekent en interessanter is dan de grijze regelmaat?

Gerrit Krol, een schrijver in wiens werk wiskunde en logisch denken een belangrijke rol spelen, schreef eens een gedicht, ‘Klassefoto’, waarin hij zich zelf te midden van kleurrijke figuren als blonde Goudriaan, schele Kast, mooie zware Wieke van der Linden, Johnnie de meid afbeeldde als ‘de dorre Krol’, en in zijn nieuwste boek De man achter het raam zegt de hoofdper-

[p. 19]

soon ergens van zich zelf: ‘Ik ken mijn essentie. Mijn essentie is saai.’ Deze hoofdpersoon uit De man achter het raam is een soort computer, zoals zijn schepper Krol een computerdeskundige is. Wezens uit deze wereld schijnen volgens zich zelf inderdaad de saaiheid te hebben, die wij vroeger aan bêta's toeschreven. Omdat de computer, die het meeste wegheeft van een robot, in een bepaald opzicht geen fouten kan maken, contrasteert hij met ‘de man op de straat’, die vol fouten, grillen en emoties door het leven gaat. Zijn in aanvang dodelijke dorheid, die gepaard gaat met een voorbeeldig nuttigheidspostulaat ten aanzien van zijn daden, is echter niet compleet. Op een zeker moment denkt deze robot: ‘Ik doe altijd mijn best, gatverdamme,’ en die laatste verzuchting bewijst dat hij in staat is gevoelens te genereren. Hij is dan ook geen goede robot, maar een met sterke menselijke trekken.

Werkelijkheid

De robot-mens, die naar de naam Adam luistert, vult zijn leven met een typisch Krolliaanse inhoud; hij is op zoek naar zijn eigen ik en probeert uit de gegevens die hij uit de hem omringende wereld betrekt, op te maken hoe hij zelf als produkt van die werkelijkheid in elkaar zit. Vooral wil hij tot begrip over zijn begrip komen. Daarbij wil hij niet uitsluitend van ‘achter het raam’ toekijken, maar ook zelf deelnemer aan de wereld worden, de straat op gaan kortom.

Als computer deugt hij niet, want hij heeft impulsen tot kennis- en ervaring verrijking. Een Amerikaanse computerdeskundige in het boek keurt hem dan ook niet goed. Misschien is hij trouwens wel een futuristische robot. Ergens in zijn levensverhaal staat ‘Er zijn thans vijf miljard zielen in de wereld’, en daaruit zou je kunnen opmaken dat hij in de toekomst moet leven, want er zijn momenteel geen vijf miljard zielen op aarde (volgens een lage hypothese wordt dat aantal in 2000 bereikt). Hoe dan ook, belangrijker dan zijn robotzijde is zijn menszijde. Hij wil niet alleen maar saai en functioneel zijn, maar ook levendig en emotioneel. Naarmate zijn bestaan vordert, wordt hij onder de ogen van zijn makers, die in het boek Wessel en Rudy worden genoemd, steeds menselijker, en als Wessel een tijdje uitlandig is, begint computer Adam zelfs een verhouding met Wessels vrouw Anna. Zo'n vrouw en haar typisch vrouwelijke kenmerken komt steeds weer voor in het werk van Krol. Zij vertegenwoordigt de gevoelige, niet-rationele kant van het bestaan. Ze moet ervoor zorgen dat de rationalist ook een gevoelsmens wordt, een warmbloedig, foutenmakend wezen. Een psycholoog zou uit het feit dat Krol zijn robot-mens nu juist met mannelijke gevoelens programmeert kunnen concluderen dat de schrijver aan de man het logische verstand en aan de vrouw de onlogische ziel toedicht. Zo globaal denkt Krol natuurlijk niet; de ‘ikken’ in zijn romans zijn gewoon mensen die zo volledig mogelijk willen worden, en de manier waarop Krol ze steeds weer verbeeldt is slechts een kwestie van vorm.

Door de jaren en boeken heen heeft Krol bewezen dat hij als geen ander in staat is door de ogen van een literair personage allerlei tegenstrijdige en schijnbaar onlogische verschijnselen in de natuur in kaart te brengen. Hij doet dat door ze tegelijk wiskundig en literair te formuleren. Dit boek vormt daar geen uitzondering op. Het nieuwe is alleen dat hij nu vrijwel expliciet en uitsluitend een soort computer aan het woord laat, zijn eigen computerkant aldus onversluierd ten tonele voert. Maar wie eerder werk las, ziet onmiddellijk dat deze ‘Adam’ dezelfde is als alle vorige sprekers bij Krol, de verbeelding van zijn eigen zoekdrift.

Naakt staat

Door de klare helderheid waarmee Krol in feite een lange ris verschillende bevindingen aan elkaar rijgt en met elkaar in verband brengt, zijn ongekunstelde stijl en zijn merkwaardige gedachtensprongen, heeft zijn werk een permanente ‘foregrounding’. Waar de meeste literatuur zich bezighoudt met de psychologie of de taalkunst, beoefent hij eigenlijk steeds de kunst van het filosoferen. Zijn ideeën zijn niet tersluiks aangebracht in een dramatisch verhaal of liggen ergens diep onder de oppervlakte van het boek verborgen, maar worden steeds in hun naakte staat gepresenteerd. Zo ook in De man achter het raam.

‘Slim is iemand die ziet wat een ander niet ziet terwijl ze naar dezelfde din-

[p. 20]

gen kijken, en kan aantonen dat wat hij ziet waar, en wat de ander ziet schijn is. Geformuleerd in de termen van Plato. Wat schijn is is ook waar, in zekere zin, anders was het er niet. Schijn en de onderliggende waarheid zijn allebei waar, alleen: schijn heeft minder structuur en minder algemeenheid.’ Wordt hier door ‘Adam’ niet eventjes de eenvoudige waarheid onder woorden gebracht, die de complexiteit van verschijnselen in de natuur verklaart? En wat mij betreft doeltreffender en minder ingewikkeld dan Plato het deed.

Subtiele geestigheid

Het meeste opzien baart Krol misschien wel met zijn overheersend formule-achtige stijl. Vaak werkt die een automatische, maar heel subtiele geestigheid in de hand. In De man achter het raam bij voorbeeld daar waar hij over twee jeugdige concurrentjes, die om een meisje vechten, schrijft: ‘Ze is de aanstaande vrouw, zo stelt ze zich dat voor - van het jongetje dat gewonnen heeft en zegt tegen hem: ik krijg aldoor briefjes van dat verslagen jongetje, erg vervelend, je kent hem wel.’ Dat mathematisch abstract symboolachtig aandoende ‘dat verslagen jongetje’ in deze zin is onbetaalbaar. Het heeft iets superieur onderkoelds en geeft een prachtige balans tussen concreet voorbeeld en abstract wezen. Een verwante droogheid is Adams opmerking: ‘Ik heb een verleden, daar heb ik veel plezier van.’

Het vleugje ironie dat Krols tenslotte ernstige zoeken steeds als vanzelf begeleidt, bepaalt voor een groot deel de aantrekkelijkheid van zijn werk; de voor de hand liggende waarheden zijn voor een lezer in deze tijd kennelijk met kleine glimlachjes geladen.

Gerrit Krol

De bijzonderheid van De man achter het raam wordt uiteraard voor een belangrijk deel bepaald door het uitzonderlijke perspectief. De ontdekkingen van de robot-mens Adam trekken door hun naïeve, zuivere karakter de voortdurende aandacht. Het merkwaardige doet zich voor dat boeken die zo origineel verlopen, snel het gevaar lopen op den duur te gaan vervelen. De lezer, die al gauw in de gaten heeft hoe in zo'n boek steeds eenzelfde soort oorspronkelijkheid troef is, kan dat op den duur als een cliché of een truc gaan ervaren en iets krijgen van ‘nou weet ik het wel’.

Zo'n verzadigingspunt zal bij voorbeeld wel eens optreden bij boeken als Eerste indrukken van K. Schippers, waarin door de ogen van een klein meisje tegen de wereld wordt aangekeken (De man achter het raam heeft met zijn buitenissige gezichtspunt wel iets van dat boek), of bij Als op een winternacht een reiziger van Italo Calvino, waarin de verhaalstructuur met steeds dieper ingebedde verhalen, steeds voorspelbaarder wordt. Ook De man achter het raam loopt het risico dat de trouvaille op een zeker moment uitgeput in elkaar zijgt, en ik moet bekennen dat in eerdere boeken van Krol mijn aandacht door de overdosis originaliteit wel eens halverwege verslapte om niet goed meer terug te komen.

De man achter het raam is evenwel aan het gevaar ontsnapt omdat er naast de ideeën-rijkdom een dramatisch verloop in zijn geschiedenis zit. Zijn langzame menswording heeft tot gevolg dat hij ten slotte niet meer voldoet en door zijn makers wordt gedemonteerd. Alleen een klein lampje blijft nog van hem over, dat is zijn ziel, en alleen met die ziel is hij gelukkig. Met Adam is aldus het leven van ieder mens gedemonstreerd, het kind dat door zijn omgeving ingevuld wordt, de volwassene die tot inzicht wil komen en gevoelens wil koesteren, het menselijk lichaam dat ten slotte sterft. Die ieder vertrouwde evolutie, al is ze dan nog zo vreemd verpakt, zorgt ervoor dat je De man achter het raam niet uitsluitend op originaliteit van standpunt hoeft te beoordelen. Het is in feite de omkering van de conventionele roman waarin achter een verhaal de ideeën schuilgaan. Bij Krol gaat achter de ideeën het verhaal schuil.

Er is nog iets dat De man achter het raam uittilt boven de onversneden ideeënroman: de poëzie in sommige passages. Het mooiste voorbeeld daarvan las ik op pagina 70:

‘Ik was niet scherp die dag, ik liep maar wat door de stad. Op het terrasje bij het station gezeten, in de zon nog wel, zodat ik me kon verbeelden van het leven te genieten, maar het snijdt geen hout, zo'n middag. Ik geniet er niet van.

Ik zat in een restaurant aan de snelweg, in de zon. Ik at het hart van een bloem en verbeeldde me gelukkig te zijn. Ik vermoed: omdat er in mijn geest een zekere leegte was ontstaan. Meer ruimte dan inhoud zodat je om bepaalde zaken heen kunt lopen en ze van meerdere kanten bekijken. “Relatief” noemt men dat en men voelt zich wijs. Tevreden, omdat men het wereldje van zijn geest onder de knie heeft.’

Ik ken niet veel regels die op schonere wijze het kalm schouwende, wat lege moment van sublieme tevredenheid beschrijven. De man achter het raam is mede door dit soort onderdelen een synthese van de beste momenten van Gerrit Krol, steeds ideeënrijk en helder, soms poëtisch, en ook nog een onontkoombaar verhaal. De alfa en bêta van het schrijven.

■