Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

Wat een gebergte roept tegen de eeuwigheid
‘Aas’: Cees Nootebooms poëzie over de leegte

Aas door Cees Nooteboom Uitgever: De Arbeiderspers, 64 p., f26,50

Herman de Coninck

Over het niets, over de leegte, over de dood: daarover gaat Cees Nootebooms laatste poëziebundel Aas, en daarover ging eigenlijk ook al zijn eerste. Adriaan Morriën schreef daarover destijds, in ‘Concurreren met de sterren’: ‘Nooteboom is in zijn gedichten op een bijna volstrekte wijze alleen, en uit een aantal ervan heeft hij ook zich zelf verwijderd. Zijn dichterlijke wereld, die vrijwel uitsluitend door elementaire natuurverschijnselen in beweging wordt gehouden, wordt niet door de aanwezigheid van mensen en evenmin door een systeem van opeenvolging van wat er in de natuur gebeurt geordend of begrensd.’

Dat geldt nog steeds. Nooteboom schrijft koude gedichten, zwarte gedichten, gesloten gedichten, gemaakte gedichten, open als een schelp-dicht als een steen: het zijn onderling verwisselbare titels. Nooteboom schrijft nogal eens over landschappen die hij bereisd heeft, maar ook als hij zulks niet letterlijk doet, herinneren zijn gedichten daaraan: aan mensloze Andesgebergtes, kale steenpartijen. Ze zijn opgetrokken uit de taal-hardheid die overblijft nadat alle sentimenten verdwenen zijn. Trouwens, Nooteboom schrijft dit soort gedichten niet omdat hij toevallig die landen bereisd heeft, hij heeft juist dit soort landen bereisd omdat hij er al door gefascineerd was voor hij ze kende. Hij gaat op reis naar zijn gedichten.

In de gelijktijdig met Aas verschenen novelle Mokusei! vraagt een vriend aan de hoofdpersoon-fotograaf: ‘Wat had je eigenlijk het liefst willen fotograferen, als je al die flauwekul niet hoefde te doen?’ ‘Stenen,’ luidt het antwoord.

Het is Nootebooms geliefkoosde onderwerp. Nooteboom schrijft over erosie, en over de weinige dingen die daartegen bestand zijn. De mens hoort daar niet bij, de liefde zeker niet, de poëzie al evenmin, ze kan alleen proberen iets langer dan gemiddeld te duren door zo dingmatig mogelijk te zijn. K.L. Poll beweert in een totaal contactgestoorde recensie dat Nootebooms woord te weinig oproept: ‘geen gevoelens, geen beelden, geen personen.’

Natuurlijk niet, dit was ook nooit Nootebooms bedoeling. Berglandschappen roepen geen gevoelens, beelden of personen op, en toch ben je erdoor gefascineerd op ongeveer dezelfde manier als door deze poëzie. Nooteboom schrijft namelijk grote poëzie. Ik bedoel daar niet meteen een evaluatie mee, maar een genre. Zoals ook de term ‘minor poetry’ een genre aangeeft. Een minor poet kan prachtige gedichten schrijven, en ‘grote’ poëzie kan slecht zijn. Maar Nooteboom schrijft tamelijk goeie ‘grote’ poëzie.

Er zijn tegenwoordig nogal wat dichters die uit hun poëzie voornamelijk willen verdwijnen: Faverey, Kopland in zijn laatste bundel, de Vlaming Roland Jooris - om me te beperken tot poëzie die me ligt. En Nooteboom dus. Wat kan er nou in godsnaam boeiend zijn aan een poëzie waaruit de maker verdwenen is? Wat is er opwindend aan een verlaten huis? Het niets is normalerwijze toch iets wat je ontvlucht. Misschien heeft mijn geboeidheid erdoor te maken met het feit dat Nooteboom het niets concentreert. Een lege loods is leger dan een lege Sahara. En een leeg gedicht is nóg leger. Zou het kunnen dat die leegte, doordat ze in een gedicht een plaats, een onderkomen krijgt, voortaan elders niet meer moet rondspoken?

En de dood dan? In een aantal gedichten lijkt ze al achter de rug, bij voorbeeld in ‘Finis terrae’:

[p. 17]

Cees Nooteboom

‘Ten laatste de aarde ontstaan van de stemmen van vrouwen,
Haar gezicht afgewend van de maan,
Verkoos zij de duistere rouw van de leegte,
verliet haar gedurige koers en zwierf
door de geopende mond van de hemelse zeeën,
een blad op de grote rivier.’

Dat is sereen van voorbijheid. Maar in een ander aantal gedichten, met name de gedichten waar toch nog mensen in optreden, wordt er hoofdzakelijk actief gestorven. In ‘Abschied’ bij voorbeeld, met zijn prachtig slot:

‘De dood is een mannenziekte.
Jij gaat rond en verzamelt het leven.
Het wordt stil.
Jij weet niets meer. Ik weet niets.
Mijn gedichten branden als stro. Ik zeg het.
Jij alleen. Maar nooit meer.

Het wordt heel stil.’

In het eerste gedicht is de mens zo nietig dat hij niet eens genoemd wordt: we doen of hij nooit bestaan heeft, dat lucht op. Zegt de ene berg tegen de andere: ‘we zwijgen erover’. In het tweede gedicht is het nog niet zover, Nooteboom moet zelf nog eerst even sterven, en zijn gedicht is daar alvast een oefening in. Ook de hele cyclus ‘Unio’ (gedichten bij cibachromes van Carol Vitz) is zo'n oefening. ‘Ze’ (de woorden) ‘verdwijnen in ontbindende letters/en laten hun slinken gebeuren.’ Dat is al wat er te doen valt: de tijd en het niets laten tekeergaan. De taal wordt skelet, het gedicht wordt leeggevreten. ‘Herhaal mijn gerangschikte zinnen/tot ik niets meer beteken/en zonder een zin op je wacht’: zo spreekt een ‘skelet’ de lezer toe. En dat is bijna een bevrijding: de taal is van zijn vlees ontdaan, hoeft niks meer te betekenen en weegt lichter, Nooteboom schrijft postume gedichten die luchtig rammelen in al hun knokigheid:

‘De som waar mijn naam in verdween
vloeit zacht uit elkaar tot een geen.
Dat maakt mij zo licht en stil
dat ik niets meer raak met mijn wil,
en alles zo stil en licht
dat er geen wet is aan dit gedicht.’

Tot de doodsheid van zijn gedichten draagt ten slotte ook zijn beeldspraak bij. Een regel als ‘Zo gevestigd in zijn eenzaamheid/als een in brons gegoten scheepsramp’ stolt alles tot een grootse overledenheid. Nooteboom schrijft pathetische gedichten, maar het is niet de pathetiek van wilde gebaren, maar van een opengespalkte, niets zeggende mond. De pathetiek van wat een gebergte allemaal roept tegen de eeuwigheid.

Nooteboom probeert daarom vaak zo mythologisch-eenvoudig mogelijk te schrijven, - (ook mythologie heeft een effect van het is allemaal al voorbij) - met een zin als ‘De stilte effent het pad waarover de boodschapper rondgaat/die zegt dat het 's ochtends weer nacht wordt.’ Of met een heel gedicht als ‘Scholastiek’, een van de beste uit de bundel:

‘Dit is het oudste gesprek op de aarde.
De retorica van het water
ontploft op het dogma van steen.

Maar bij het onzichtbare einde
weet de dichter alleen hoe het afloopt.
Hij doopt zijn pen in de rotsen
en schrijft op een tafel
van schuim.’

Een gedicht over het dichten, maar dan over het niets dat daarvan overblijft. Ik had het beeld omgekeerd verwacht: de dichter doopt zijn pen in het schuim en schrijft op een tafel van rotsen. Hij schrijft met woedende, maar onzichtbare inkt. Maar zoals het er staat is het nog sterker: hij doopt zijn pen in graniet, het blijvendste materiaal dat er is, maar stoot hem erop stuk. En met die stukke pen moet hij dan nog schrijven op een tafel van schuim.

Ascese

Het zal wel duidelijk zijn dat deze oefeningen in ascese, in verdwijnen, in al lang verdwenen zijn, me fascineren. Als dit al hermetische poëzie is, is ze hermetisch in de goeie zin. Zo vormvast dat er niet in te komen valt.

Inmiddels is me ook duidelijk geworden waarom al dat niets en al dat dood-proberen-te-gaan zo aantrekkelijk lijkt. In de slotstrofe van een overigens niet zo goed gedicht ‘Reductie’ heet het: ‘Het hele zou leeg mogen zijn/als niet het ontbreken bestond.’ Over dat ontbreken gaat een cyclus als ‘Chagrin Public’. Liefdesverdriet waar K.L. Poll niks aan heeft, omdat het beleefd wordt door een ‘iemand’ die dat al lang niet meer is. Maar in de rest van zijn bundel probeert Nooteboom precies die leegte leeg te laten zijn, zonder dat je iets mist. Niet eens jezelf: je bent er niet meer. Dat levert lege gedichten op zoals de Grand Canyon leeg is. Al vind ik zowel Nooteboom als de Grand Canyon daarbij soms te grillig.

■