Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

Kleine gebeurtenissen
Anton Haakman onderweg in een onzichtbaar Amerika

Liberty door Anton Haakman Uitgever: De Bezige Bij 222 p., f34,50

Jacques Kruithof

De roman Liberty van Anton Haakman is het verslag van een mislukte reis, en lijkt tevens bedoeld als de neerslag van een mislukt, op niets uitgelopen leven. Het is 1979; de hoofdpersoon, Ben Dieben geheten, werkzaam op een commerciële uitgeverij, neemt voor een tijd vrijaf om alleen te zijn en na te denken.

Op doorreis naar IJsland komt hij in de Verenigde Staten, waar hij wat rondtrekt, en van plan is oude bekenden op te zoeken. Die blijken niet meer in leven te zijn; kort daarop raakt hij zijn identiteitspapieren kwijt, midden in de woestijn, en dan besluit hij in het niets te verdwijnen, onder achterlating van zijn aantekeningen: dit boek.

We hebben dus weer eens te maken met een queeste, een zoektocht, die verkeerd afloopt, en met een antiheld die, uit zijn evenwicht geraakt, erop uittrekt in de hoop elders te vinden wat hij in zijn eigen omgeving mist. Daar komt in de moderne literatuur, die wemelt van dergelijke queeste-verhalen, doorgaans weinig of niets van terecht. De vraag ligt voor de hand, of Haakman een heel bijzonder variant aan de verzameling heeft weten toe te voegen.

Liberty wordt door de ik-figuur Dieben betiteld als een dagboek en als een reisjournaal. Dat zijn twee uiteenlopende soorten teksten: een dagboek zelf, een reisjournaal wordt, opnieuw in beginsel, ten bate van toekomstige lezers aangelegd. Het bezwaar tegen deze roman is, dunkt me, dat hij tussen deze tekstsoorten in geschreven is, en daardoor de nadelen van beide bezit.

De Verenigde Staten zijn, dat vindt Dieben ook, een fascinerend land. Hij doorkruist het per bus en auto van oost naar west, maar hij ziet kans er in zijn aantekeningen vrijwel niets over te vertellen. Natuurlijk zijn er de nodige anekdoten over Amerikaanse merkwaardigheden: rare radio-dominees, de stadsplattegronden, een masserend hotelbad en wat dies meer zij, maar wat in dit boek ontbreekt, is ruimte. Voor het oog van de lezer wordt, noch door de handeling, noch door beschrijvingen, in dit boek de nieuwe wereld opgeroepen, waarin het speelt.

Reisjournaal

Voor een deel valt dat te verklaren doordat Dieben weinig nieuws waarneemt, naar eigen zeggen: het lijkt allemaal veel op Europa. Voor een ander deel ligt het aan zijn permanente doorreis: hij zit in bussen, en noteert een en ander over medepassagiers en onbetekenende voorvallen onderweg. Later huurt hij een auto, en daarover meldt hij: ‘ik kan het maar niet laten, tijdens het rijden een bezigheid te zoeken, telefoonpalen te tellen, aan de afstem-

[p. 16]

knop van de radio te draaien, in mijn dagboek te schrijven.’ Iemand die een reisjournaal wil schrijven, moet dat alles nalaten; die heeft maar één taak: naar buiten kijken.

Dieben doet dat veel te weinig, of hij maakt er te weinig melding van. En als dat al gebeurt, is het meestal om op te merken dat het landschap erg Hollands of anderszins oninteressant is, of dat hij niets gedaan heeft om zich van een stad een beeld te vormen, en nog geen enkele foto heeft gemaakt.

Een vreemde reiziger, die zich nauwelijks interesseert voor wat hij te zien krijgt. Wat hem bezighoudt, zijn vooral de beelden die hij tevoren al in het hoofd had: uit films, Faulkner en andere fictie. De enige plek waar een wat uitvoeriger beschrijving van gegeven wordt, is het plein waar Kennedy vermoord is: daar had Dieben een bouwplaat van.

Liberty is in een woord een heel onaanschouwelijk boek, dat niet doot de beugel kan als reisjournaal; het is bovendien een volstrekt onavontuurlijke roman: het kent geen noemenswaardige handeling, innerlijk of uiterlijk, en zo deugt het evenmin als dagboek.

Wat Dieben onderweg meemaakt, mag geen naam hebben: kleine belevenissen, die aardig zijn voor een brief naar huis, of om later als ‘typisch Amerikaans’ nog eens op te halen. De ontmoetingen die werkelijk van belang zijn: een kortstondige erotische relatie, gesprekken met nabestaanden van de mensen die hij zocht, worden zo beknopt beschreven, dat de personages in kwestie voor de lezer schimmen blijven.

Dat zijn ze voor de ik-figuur kennelijk ook. Dieben heeft voornamelijk zijn eigen sores en onbehagen in gedachten. Dat kan voor een mooie roman genoeg zijn, maar de problemen hier zijn geenszins wereldschokkend (stroef huwelijk, mogelijk een medeminnaar, weinig plezier, en zeker geen eclatant succes in het werk) en, wat erger is, ook hierover vertelt de ik-figuur slechts heel summier. Een tweede schimmenspel, waarover ik enkel kan zeggen: hier komt iemand van middelbare leeftijd tot de slotsom dat hij bij alles wat hij heeft ondernomen, thuis en in zijn baan, het er niet zo goed heeft afgebracht.

Desillusie

Dat is iets anders dan falen. Wie faalt, had beter gekund, maar wie niet beter kon, is ondermaats. Daar past bij, dat Dieben als verteller het meest op dreef is wanneer het om zijn jeugd gaat: over de verwanten die hem geïmponeerd hebben, die in de jaren na de oorlog naar Amerika gegaan zijn, en die hij wil opzoeken, om van hun welslagen getuige te zijn. Hij wordt dan een ‘secundaire ik’, zoals dat technisch heet, en dat is de plaats waar hij hoort. Uiteraard blijken de emigranten het niet gerooid te hebben, en als de bewonderde door de mand valt, verliest ook de bewonderaar alle grond onder de voeten.

Dan rest alleen het einde: ‘wat ik achterlaat is niet een mensenleven maar een hersenschim’. In Diebens notities moet de conclusie wel vernietigend zijn: ‘Alles is anders gegaan dan ik heb gewild. Niet met mijzelf in het reine gekomen; geen dieper ik gevonden; niet meer geworden dan wat ik bezit, dan ik heb gedaan (...) Ik deug nergens voor.’ De lezer moet dat beamen: er doet zich geen verandering voor, inzicht, desillusie of wat dan ook, waardoor hij geboeid kan raken.

De matheid van het verhaal en de kleurloosheid van het voornaamste personage gaan samen met een vlakke stijl: frappante zinnen ontbreken, de beeldende zijn schaars, maar de vragende zijn talrijk: altijd een veeg teken.

In de moderne literatuur zijn verhalen en romans over het privé-leven van alledaagse, in elke geval onheldhaftige figuren heel gewoon, maar bij sommige auteurs lijkt dat het misverstand uit te lokken dat nu ook ieder persoonlijk lotgeval, autobiografisch of gefingeerd, belangwekkend is. Men ziet dan over het hoofd dat aan de gebeurtenissen vorm en formaat gegeven moet worden, door plot, arrangemant, stijl, denkbeelden, ironie: door intelligentie en schrijverschap. Ik heb van Anton Haakman altijd gedacht dat hij daarover beschikte, maar uit Liberty blijkt het, helaas, niet.

■