Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 14]

Voorkeur voor lange vrouwenhalzen
Brakmans vertellen weet van geen ophouden

Een weekend in Oostende Roman door Willem Brakman Uitgever: Querido, 165 p., f27,50

Frans de Rover

Wie, als Brakman, ieder jaar een boek publiceert, loopt het gevaar een al te gladde routinier te worden, zich zelf te herhalen en zich door een zekere voorspelbaarheid voor de lezer minder interessant te maken. Brakmans passie voor taal en literatuur heeft hem aan dat gevaar doen ontsnappen. Tot in de jaren zeventig leunde hij sterk op zijn grote leermeester Vestdijk - hij hanteerde een beschouwelijke en afstandelijke verteltrant met een voorkeur voor barokke beelden.

Dat leverde een reeks boeiende, nogal ‘zware’ romans op. Maar in de verhalenbundels Zes subtiele verhalen (1978) en Vijf manieren om een oude dame te wekken (1979) deed een nieuw element zijn intrede: de aandacht voor het fantastische en bizarre, verwoord in een lichteraangezette, ironischer stijl. De roman Come-back (1980), de terugkeer van de fantast Sadee naar zijn oude provinciale geliefde op de wijze van een moderne Odysseus, werd geheel in díé stijl geschreven. Brakmans schrijverschap leek plotseling aangeraakt door de toverstaf van de vitaliteit. Als motto kreeg de roman de uitspraak mee van Harry Levin (in diens boek over James Joyce) dat de beste hedendaagse schrijfkunst geen creatie meer is, maar een met herinneringen doordesemde evocatie. In de roman Ansichten uit Amerika (1981) werd deze uitspraak thematisch: ‘de schrijver’ en ‘de verteller’ discussieerden, middels noten, dwars door het bizarre verhaal heen over de lonesome cowboy Ben: de romantische fantast die in zijn provincieplaats de meest schitterende gebeurtenissen bedacht en vertelde.

In Brakmans nieuwste (zijn dertiende!) roman hebben ‘schrijver’ en ‘verteller’ zich weer (nagenoeg) onzichtbaar achter de verhaalwereld teruggetrokken, maar wat wórdt er verteld! De verhaalpersonages lijken soms werkelijk van geen ophouden te weten. Het structureringsprincipe van de roman laat zich verwoorden door een van de personages, het meisje Reyne van Reyne, prototype van het kreng uit betere kring: Wie wordt bekeken die begint te praten, is mijn ervaring. In een verhaalwereld waarin iedereen iedereen zonder gêne beloert en bespiedt, wordt dus ook heel wat afgepraat. Bizarre verhalen, vaak weer met ‘inbedding’ van andere bizarre verhalen; voor de lezer is het oppassen geblazen: wie spreekt in wiens verhaal? Door de betovering van Brakmans stijl is echter een unieke roman ontstaan die minder een creatie van fantastische gebeurtenissen dan wel een fantastische evocatie van ‘taal’ is geworden.

Koningin Astrid

Natuurlijk bevat de roman ook een ‘verhaal’: het is samen te vatten met ‘jongeman wordt in meidagen 1940 geconfronteerd met eigen afkomst en identiteit, met zijn verhouding tot zijn ouders (als motto koos Brakman een gedicht van Vestdijk: “Wie zijn die blauwe golven? Het zijn ouders, / Mijn vader en mijn moeder (...) / 'k Geloof, ik moet mij in hen baden gaan, / Ook als het modd'rig is waar 'k net kan staan”).’ Misschien moet ik zeggen: jongeman wordt geconfronteerd met zijn oedipale frustraties - een thema dat vooral de laatste jaren in Brakmans werk manifester aan het licht komt. Het brengt me enkele persoonlijke uitspraken in herinnering van Brakman tegen Bibeb (Vrij Nederland, 23 mei 1981) over de bijzondere relatie tot zijn moeder, en hij vervolgt: ‘Ik geloof dat veel schrijvers de fout maken over hun ingrijpende jeugdervaringen te schrijven terwijl ze nog te jong zijn. Pas nu zie ik hoe geraffineerd alles in mekaar past.’ Een van die ingrijpende jeugdervaringen noemt Brakman zijn eerste grote liefde, voor de Belgische koningin Astrid, de bleekste en mooiste vrouw: ‘Ze was zo verschrikkelijk mooi op de foto's die in dat blad Het Leven stonden. Haar lange witte hals! (...) Dat bleke vind ik fascinerend.’ Een beeldschone moeder met een lange, witte hals; over die fascinatie gaat dit boek.

De ‘hoogsteigenaardige jongen’ in de roman, Blok, groeit op in een wanhopig treurig gezin woonachtig aan een dito pleintje. Vader Blok, bankemployé alias kontlikker van de directeur, oogt als ‘een wonderlijk kereltje, hij zag er uit als een grote man die tot een kleine in elkaar was gedrukt, knoestig en knobbelig;’ zijn grote voeten peddelen als vanzelf onder hem heen en weer: ‘Wat zijn dit toch een moeilijke momenten van de dag voor zo'n oud en lelijk kereltje zoals ik,’ zei hij somber tegen zijn voeten. Moeder Blok kan klagend uitroepen: ‘Ik ben ook zo'n verdomd lelijk vrouwtje’, wanneer ze na afloop van de dansles over straat strompelt als gevolg van het ritmisch voetenwerk van haar echtgenoot. De overige buurtbewoners stonden evenmin vooraan toen de schoonheid werd uitgedeeld: de domme vrouw van de vetzuchtige melkboer kan haar opruiende borsten niet bijbenen; de boosaardige vrouw Boog heeft heupen zonder kom zodat haar benen ferm uithalen, ‘als een schoener op hoge zee’; groentenboer Schoo is behept met mismaakt grote handen, ‘die zorgden voor veel rotte (appelen) in de tas met hun dikke vingers’; de handenwringende garagehouder Eykelboom is met zijn scheve lach notoir onbetrouwbaar. Begrijpelijk dat Blok, de enige normaal geproportioneerde tussen deze kermisklanten (wat sommigen verwonderd de vraag doet stellen hoe hij toch een kind van zúlke ouders kan zijn), van het gadeslaan van zo veel menselijk leed zo nu en dan wat ijl in het hoofd wordt. Op zulke momenten ziet hij soms zich zelf staan, met dat ijle hoofd, bladerend in ‘het troostrijke boek Kruimeltje’ over het armoedig jongetje dat in de hemel wordt opgenomen door een rijke dame met witte handschoenen in een zwarte auto.

Luchtspiegeling

Blok ziet Blok staan als Kruimeltje. De roman zit vol met zulke spiegeleffecten. Al op de eerste bladzijde ziet Blok in de glimmende stolp van een ijscokar achter zijn verwrongen hoofd de gedaante van zijn nieuwe klasgenoot Camonier, zoon van een kolonel uit Indië. Maar als hij zich omdraait ‘met een verhaal over raadselachtige sterfgevallen in de stad na het eten van ijs’, is de knaap ‘verdwenen’. Luchtspiegeling of niet, deze Camonier, ‘een voorbeeld (...) van wat de natuur gul en overvloedig weet te schenken als ze daar eens zin in heeft’, wordt de grote tegenspeler van Blok. Zijn superego, zou Freud kunnen zeggen. Hij is een jongen uit een andere wereld waarin mooie mensen, juist terug uit Indië, grote villa's bewonen, tuinfeesten geven, bonbons eten en voor alles: zich elegant en gracieus, al converserend - ‘filosoferend’ of ‘vuilbekkend’ - door het leven bewegen. In die hemelse wereld mag Blok op uitnodiging van Camonier enige tijd figureren, verhalen vertellend en verhalen aanhorend. Dat Camoniers motieven voor de interesse in Blok uiterst dubieus zijn, vermag Blok niet te weerhouden op zíjn manier deel te nemen aan het grote leven. Hij kijkt zijn ogen uit, vooral naar die ene die hij echter nimmer te zien krijgt: Camoniers moeder, de zangeres Alice. (Overigens krijgt hij haar evenmin ooit te horen: ‘haar’ gezang uit de villa is volgens Camonier afkomstig van oom Julius, al of niet met een kater). Alice wordt des te fascinerender naarmate anderen meer over haar vertellen, vooral over haar uiterlijk. Camonier noemt haar ‘mijn beeldschone moeder (...) gedempt bleek en jonger dan ooit’; Oom Julius, de huisfilosoof, verhaalt Blok van zijn liefde voor haar: ‘Haar huid bij voorbeeld had dat heel licht vermoeide van ivoor (...) Ze had ook iets looms, alsof ze net even naast de werkelijkheid leefde, en er zijn nu eenmaal mannen die zich daar dodelijk en direct toe voelen aangetrokken, ik bij voorbeeld.’ De filosoof onthult nog meer: hoe zijn liefde voor Alice er, buiten medeweten van de kolonel, want die zat in Indië, op uitliep dat ze in verwachting raakte, ‘ze had het gemerkt aan haar stem, die was gezakt tot een mezzo en een dokter had de rest gezongen, twijfel was uitgesloten.’ De zoon die geboren wordt, is toevertrouwd aan een hardwerkend echtpaar, de man was bankemployé. Oom Julius ‘filosofeert’ over zijn zoon die hij nooit gezien heeft: ‘Voelt hij zich bekeken vanuit passerende dure auto 's of koetsen, in het Noordeinde of vanachter een paleisraam? Heeft hij een glimp opgevangen van een wonderschoon gelaat waarin ogen vol raadselachtige smart, die nimmermeer uit zijn gedachten hebben willen wijken? (...) ze rijdt zo nu en dan wel eens door de straat waar hij woont en kijkt dan naar boven.’ De filosoof kan met zijn verhaal werelden van weemoed

[p. 15]

en verlangen oproepen en hij is zich van zijn talent bewust: ‘Je hebt natuurlijk met grote belangstelling naar mij geluisterd, en niet in de laatste plaats om mijn wijze van vertellen: boeiend, beeldend, vol verrassende wendingen, goed op tempo...’ ‘Nou!’ riep Blok, ‘moet u mijn wangen eens voelen, o... ik had nog zoveel willen vragen!’ ‘Precies,’ zei oom Julius, ‘en als je me nu niet zo beaat had staan aangapen dan had ik nog veel beter verteld. Een beetje luisteren met niveau kan ook geen kwaad. Ik voel dat ik kansen gemist heb.’

Willem Brakman

Oostende

Maar voor Blok beginnen de samenhangen duidelijk te worden. Had zijn moeder laatst niet gesproken over een voorname dame in een auto die stilhield op het pleintje? Op Bloks vraag hoe ze er uitzag, wist de moeder te melden: ‘Zoals de platen op de Haagse Post (...) lange halzen, lange handschoenen, alles lang. Ik ben kort en dik. Ik dacht nog, misschien is het wel iemand van het hof.’ Sedert dat moment stroomde Bloks hoofd gedurig vol ‘zachte handschoenen en Haagse Posthalzen’. Met zo'n vol hoofd reist hij zelfs een weekend naar die andere stad aan de moederlijke zee, Oostende, waar Alice zou optreden. Maar weer krijgt hij haar niet te zien: haar optreden in de paradijselijke stad waar alles groeit en bloeit behalve de wijnstok, heeft ze afgezegd. Daar staat Blok, nog wel gekleed in de modieuze, soepele kleding van Camonier want die had juist dit weekend zijn dubbelganger nodig voor een vadermoord op de kolonel. Blok krijgt alleen iets over Alice te horen, van de hotelier: ‘door een luikje dat er niet behoort te zijn heb ik haar bespied, wat ik niet had behoren te doen.’ Wederom een prachtig verhaal, vol dood en erotiek ditmaal met Oom Julius in de rol van weke minnaar-tenor. ‘Een zacht, melodieus neuzelen en steunen steeg van haar op,’ zei de hotelier naar het plafond starend, ‘haar buik golfde als een marmeren zee, ach, ik hoop maar dat ik dat allemaal als bekend mag veronderstellen.’ ‘O ja,’ weende Blok, ‘zo is het.’’

In dat onthullende weekend in Oostende breekt en passant de oorlog uit en slechts met behulp van een oplichter met een bootje, uiteraard de broer van garagehouder Eykelboom, weet Blok in besmeurde kledij terug te keren in Den Haag. Net op tijd voor de begrafenis van de kolonel, gevallen op weg naar het strijdtoneel. En Blok zou Blok niet zijn als hij niet zou trachten ‘verhaal te halen’ op zijn chanteur Camonier door zich middels een voyeuristische brief in de rol van chanteur van Camonier te verplaatsen.

Een kostelijke roman, een waar feest van ironie, understatement en stijl, gelardeerd met Freudiaanse symboliek. Brakman vertelt als de filosoferende oom Julius: boeiend, beeldend, vol verrassende wendingen, goed op tempo... Een minimum aan realiteit levert een maximum aan verbeelding in taal en taalspel op. Het is waar: de roman krijgt daardoor een kunstmatig karakter; de personages zijn geen mensen van vlees en bloed, maar eerder een soort veredelde sprekende (maar hóé spreken ze...) poppen. Of, in de woorden van de kletsende rechercheur aan het eind van het boek: ‘wie uit de maat loopt valt op en wie opvalt krijgt een klap op zijn kop, want dat is de wet van de poppenkast.’ In de roman lopen niets en niemand uit de maat: alles verwijst naar alles, alles past even geraffineerd (‘wetmatig’) in elkaar. De klap op de kop is voor de lezer die, verbouwereerd over zo veel vakmanschap, toekijkt.

■