Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 10]

Het kunstwerk der ontkenning
Nicolaas Matsier als filosoof van de dadenloosheid

De eeuwige stad Novelle door Nicolaas Matsier Uitgever: Querido, 120 p., f22,50

Carel Peeters

In het titelverhaal van Matsiers debuut Oud-Zuid past een student op het huis van vrienden. Het aanbod om gedurende hun vakantie voor de poes en het huis te zorgen had hij gretig aangenomen vanwege de uitgelezen mogelijkheid die het bood nu eens eindelijk rustig en ongestoord te kunnen werken. De omstandigheden zijn perfect, het bureau aan kant, boeken en papier in het gelid, de pen in de aanslag. Nu alleen het hoofd nog.

Hoe perfect de omstandigheden ook zijn, zodra het er in Matsiers werk om gaat dat een hoofd zich moet gaan richten op het werk dat verricht dient te worden, beginnen er zekere krachten te werken die het er van afhouden: duizend-en-één uitvluchten dienen zich aan. Afgezien van de normale ontsnappingen, zoals het doen van boodschappen of opruimen, is het in dit verhaal de aandacht voor een naakte vrouw aan de overkant. Maar dit krachtige middel om de hoofdpersoon van zijn werk te houden is niet echt nodig; het is een zinnebeeld van de krachten die hem van zijn plannen afhouden.

Sinds dit verhaal is de eerste gedachte die bij Matsiers werk in je opkomt die aan een man die grootse plannen maakt waar niets van terecht komt. In het titelverhaal van Onbepaald vertraagd - de tweede heroïsche daad van Matsier, bestaande uit vier verhalen en zesennegentig pagina's - ligt de man in bed en moet opstaan. Dat duurt twaalf pagina's en menig uur waarin de aanvankelijke plannen verschrompelen tot het plan om op te staan. Waarna er gezocht wordt naar beweegredenen. In ‘Flatis vocis’, het eerste verhaal in deze bundel, is de man een redacteur van een encyclopedie die probeert een artikel over nominalisme los te krijgen van een medewerker. De ontelbare uitvluchten en smoesjes van de medewerker komen de redacteur vaag bekend voor, zodat het verhaal met de suggestie eindigt dat hij het zelf is.

Het motief van de duistere krachten die iemand afhouden van wat hij zich voorgenomen heeft, wordt in deze verhalen met precisie uitgewerkt. Matsier is de fenomenoloog van de dadenloosheid; hij beschrijft nauwkeurig wat er in de hoofdpersoon omgaat, waardoor zijn aandacht getrokken wordt; hij classificeert die waarnemingen en abstraheert ze. Gewaarwordingen, kleine sensaties, verschuivingen van het perspectief behoren tot het domein van Matsiers aandacht. Dat domein is niet groot; het is alsof Matsier nooit meer beschrijft dan wat er in het blikveld van zijn hoofdpersoon bevindt. Het is de actieradius van de detaillist en de registrator.

Leren bewegen

Maar hoe verhoudt zich dit motief van de dadenloosheid tot dat andere, waaraan je, in tweede instantie, denkt bij Matsier: het ‘esse est percipi’, zijn is gezien worden? In het verhaal met deze titel in Onbepaald vertraagd wordt een man tijdens een feest totaal in beslag genomen door zijn in slaap gevallen vriend die erbij ligt als een negentiendeeeuws beeldhouwwerk, makkelijk voor te stellen op een graf. De stroom van zijn registrerende gedachten wordt beheerst door de spanning dat hij hier iets ziet en ondergaat dat hem dicht bij ‘zijn heden’ brengt. Wat dat ‘heden’ is, wordt via een associatie aangegeven: de herinnering aan een klooster op een Grieks eiland waar de monniken hem de gewaarwording van tijdloosheid gaven. Zij leidden een leven als een kunstwerk, ‘Het kunstwerk der ontkenning’. Het benijdenswaardige aan de slapende gestalte was dat er naar hem gekeken werd zonder dat hij het zich bewust was en dat hij het leven ontkende. Dat betekent voor deze man ‘het heden’, zoals hij ook dicht bij het geluk komt op het moment dat het leeg is in zijn hoofd, ‘daar wordt niet langer nagedacht.’ Het slot van dit verhaal is een aansporing te leren leven met gedachten en een bewustzijn: ‘Wat me te doen staat, is heel eenvoudig: leren bewegen. Bewegen zonder gezien te hoeven worden. Zonder verlamd te raken door een toeschouwer. Zonder mijzelf gade te slaan.’

‘Zijn is gezien worden’, deze formule van de achttiende-eeuwse filosoof Berkeley, is voor de hoofdpersonen van Matsiers verhalen minder een filosofisch dan een psychologisch probleem. Voor hen is ‘zijn’ juist niet gezien worden; zij willen leven zonder bewustzijn. ‘Mijn heimwee geldt het heden’, staat er in ‘Esse est percipi’, dat wil zeggen: zonder verleden en zonder toekomst zodat alles ervaren en gezien kan worden alsof men een onbeschreven blad, een tabula rasa is. Voor iemand die zo leeg en onzichtbaar wil zijn, werken plannen en plichten verlammend en veroorzaken geen activiteit maar dadenloosheid. De dagelijkse, onmerkbare gang van het leven levert geen al te grote moeilijkheden op, maar grootse plannen, voornemens en verplichtingen die zijn bewustzijn en hersens vereisen, worden ontweken en zolang mogelijk ontkend. ‘Plannen’ zijn als toeschouwers. De hoofdpersonen in Matsiers verhalen zijn altijd dezelfde; vandaar dat we mogen zeggen dat de hoofdpersoon uit de novelle De eeuwige stad nog midden in het ‘leren bewegen’ zit of zich zo mogelijk nog erger verstrikt heeft in plannen die worden gedwarsboomd door krachten die samenhangen met zijn behoefte om ‘afwezig te zijn’. In Matsiers verhalen zorgde zijn naar het ironische en verbaasde neigende pen ervoor dat zijn niet bepaald lichtvoetige thematiek niet loodzwaar werd. In De eeuwige stad begint het groteske onvermogen van de hoofdpersoon om te doen wat hij zich voorgenomen heeft echter vormen aan te nemen die maken dat de lezer koste wat kost mét de schrijver moet genieten van de geneugten van een doodlopende straat.

De novelle speelt zich af in Rome; dat is te zeggen: we horen wel iets over de straten en pleinen van Rome en we vernemen ook wel dat de hoofdpersoon erin dwaalt, maar Matsier houdt Rome achter, we mogen niets weten van de indruk die Rome op de hoofdpersoon maakt. Dat is geen onvermogen, dat behoort tot de thematiek van deze novelle. Bevorderlijk voor de novelle is het echter niet. Het verlamt de lezer, wiens verwachtingen al op de eerste pagina de kop worden ingedrukt, maar die toch nog hoopt dat het anders uit zal pakken. De groteske vervreemding van de hoofdpersoon bereikt zijn hoogtepunt als er staat dat Rome een stad is zonder bewustzijn. Dat is wel begrijpelijk als we denken aan wat de hoofdpersoon in Rome wil zien, zoals verderop zal blijken, maar het is wel érg ver van het menselijk voorstellingsvermogen, want als er één stad is met een bewustzijn dan is het Rome wel.

De eeuwige stad is een uitgewerkte pendant van het verhaal ‘Oud-Zuid’. De novelle vertelt het verhaal over een schrijver die met een degelijk plan naar Rome vertrekt: hij wel er een roman gaan schrijven. Dat hij daar niet aan toekomt, wekt geen verbazing. Een alibi om niet aan de roman te werken vindt hij in de ontvoering van Aldo Moro - het verhaal speelt in het voorjaar van 1978. In ‘Oud-Zuid’ wordt hetzelfde, maar anekdotischer patroon gevolgd: daarin is het de naakte vrouw aan de overkant die alle aandacht opeist. De uit vier hoofdstukken bestaande novelle - Roma amor, Roma roman, Roma o morte en Roma mora - begint als de schrijver terug is uit Rome en over zijn verblijf aldaar niets wil vertellen; hij geeft wel ‘lyrische beschrijvingen’, maar wat het werkelijk voor hem heeft betekend, vertelt hij niet. Er zit één van emotie doordrongen gedachte in zijn hoofd: ‘Hij zou in Rome willen zijn’. Toch heeft hij er niets uitgevoerd, zijn roman over een historisch thema verband houdend met de route die het leger van Xenophon heeft afgelegd, is niet geschreven, de bibliotheken waarvoor hij aanbevelingsbrieven had, niet bezocht. De omstandigheden waren perfect, het appartement ‘centraal gelegen’ en niemand stoorde hem.

Het alledaagse

‘Wat weerhoudt hem? Welke krachten keren zich tegen hem?’ vraagt hij zich af, want de ‘hij’ in deze novelle vraagt zich net zoveel af als de lezer. Alle vragen die de lezer zich stelt komen in feite aan de orde. Het antwoord ligt in de novelle besloten, maar het luidt ook simpelweg: Rome. De hoofdpersoon komt in Rome aan en heeft het gevoel te zijn waar hij hoort. Hij neemt niet eens de tijd om ‘aange-

[p. 11]

komen’ te zijn: ‘Wees toch wat onwenniger. Marcheer niet zo. Herken niet meteen alles.’ Hij voelt zich bevrijd, doet boodschappen op een manier alsof hij al jaren in Rome woont, ‘alsof hij naar Rome gegaan is om er boodschappen te doen.’ Matsier noteert de aanwezigheid van zijn hoofdpersoon, geeft weer wat hij ziet, door welke straten hij loopt, in welke parken en wat daar aan alledaagsheid te zien is. Wat we te lezen krijgen is een weergave van iemand die in Rome is, want hij wilde er zijn ‘om er te zijn’. Welke bezienswaardigheden hij dagelijks op zijn wandelingen ziet, krijgen we niet te lezen, dat behoort immers tot het vanzelfsprekende decor. Als de schrijver weer thuis is, betreurt hij een ding: dat hij geen notities heeft gemaakt van het ‘dierbaarste, het alledaagse.’

Nicolaas Matsier

De eeuwige stad is een novelle over een bijna mystieke ervaring die de ‘hij’ pas echt als zodanig ervaart als hij thuis is. Zijn verblijf was een periode van ‘stilstand’ en hij verlangt ernaar terug, ‘hij zou de geschiedenis van zijn absentie willen kennen’. Was Rome het ‘thalassa, thalassa’ van de soldaten van Xenophon? Rome was inderdaad de zee, maar iets van de ervaring die de hoofdpersoon in Rome opdoet, heeft hij ook al in de trein ernaar toe, als een rivier die naar die zee leidt. De trein is een niemandsland waarin hij zonder gedachten zit. De ruimte die hij inneemt is hem precies genoeg, wat er zich daarbuiten afspeelt, is ‘vijandelijk’ gebied. Een Italiaan die tegen hem begint te praten doorbreekt zijn diffuse geluk omdat hij te ‘werkelijk’ en te ‘duidelijk’ is. De ontvoering van Aldo Moro veroorzaakt een ongenoemde identificatie; hij is afwezig en dat is iets dat de hoofdpersoon ook wil. Hij wil onzichtbaar zijn. De roman, genaamd X, is ook een veilig niemandsland want het bestaat slechts uit plannen, uit tot niets verplichtende voorbereiding. En een heilige aandrift, laat staan een schuldgevoel dat hij er niet aan werkt, heeft hij niet; die is verdwenen. Wat hem boeit is het soort leven dat met een zeker systeem, en met een ingekeerd genoegen, wordt geleefd. Een vivre pour vivre dat past bij het estheticisme van de Italianen. Hij bezoekt begraafplaatsen en voelt zich er thuis tussen de afwezigen. Het graf van Keats en Shelley wordt bezocht alsof het familie van hem is, er staat immers op het graf van Keats: ‘Here lies One Whose Name was writ in Water’. ‘Zo had hij het gehad willen hebben,’ staat er, ‘naamloos.’

Aldo Moro

Maar Rome zelf? Hij ondergaat het als iets ‘eeuwigs’: ‘al deze dingen die er zijn, zonder weer opnieuw bedacht of herinnerd te hoeven worden, moeiteloos aan zich zelf genoeg, deze muren die het om het even is of ze buitenmuur of binnenmuur zijn, wel of niet ramen hebben, hoog of laag zijn, vers gepleisterd of gevlekt.’ De ‘reusachtige onverschilligheid’ van deze stad voor zijn ‘onbeschreven vellen is een weldaad’ en ‘haar onverschillige schoonheid is uitgestrekt en eeuwen oud. Hij treedt er buiten zichzelf, om op te gaan in de stad, haar hongerige waarnemer te zijn. Haar ontbreekt elk vorm van bewustzijn. Zij doet niet aan bespiegeling. Zij verspilt haar schoonheid als een nooit opdrogende bron.’

Tijdens dit onzichtbare verblijf in Rome schrijft de schrijver wel iets anders; er zit permanent een vel papier in zijn schrijfmachine waarop hij een lange, dagelijks voort te zetten brief aan zijn vrouw schrijft. De lezer is van deze intimiteiten verstoken en hij mist ze node. De schrijver betreurt het dat hij geen aantekening gehouden heeft van ‘het dierbaarste, het alledaagse’, maar we mogen toch aannemen dat juist dat alledaagse in zijn brief aan zijn vrouw staat? Dit radicaal elimineren van de brieven aan zijn vrouw heeft duidelijk de bedoeling de aandacht geconcentreerd te houden op de bijzondere ervaring die de schrijver in Rome opdoet, maar overtuigend is het niet. Het minutieuze verslag van de ontvoering en dood van Aldo Moro, die hij volgt via alle denkbare kranten, is even duidelijk een panische duik in het alledaagse en de behoefte zich een onderdeel te voelen van de Romeinen, maar het duurt te lang. De alledaagse details in de brief aan zijn vrouw krijgen we niet, maar die over Moro wél te lezen.

‘Vergelijken wij hem gerust met een palimpsest, waarop de tekst is uitgewist, waarna niet een nieuwe, maar dezelfde tekst opnieuw verschijnt en zichzelf niet herkent. De uitgewiste tekst is de tekst die hij zonder ophouden herschrijft, en uitwist om hem te herschrijven. Iedere dag leert hij zichzelf kennen, iedere dag vergeet hij zichzelf.’ De vergelijking is mooi en op zijn Matsiers precies. Alles in deze novelle klopt als een bus, er is geen zin die er verloren bij staat, hoe onnozel de soms uit enkele woorden bestaande en in veel wit gebedde zinnetjes op het eerste gezicht ook aandoen. Alle details maken de indruk van bouwstenen van een huis zonder franje, waar alleen de essentie van getoond mag worden. Die essentie is de weergave van wat vanzelfsprekend is voor iemand die met zijn omgeving samenvalt. De hoofdpersoon is uit op ‘stilstand’, of men dat nu verklaart met de psychoanalyse (terug naar waar men vandaan komt) of met de filosofie van de empiristen, waarin beweerd wordt dat de echte ervaring steeds met niets begint (het tabula rasa).

Gelijktijdigheid

Bij Matsier denkt men aan de bedaarde spanning van registrerende schrijvers en denkers als Italo Calvino (Onzichtbare steden) K. Schippers, Gerrit Krol en Max Frisch, maar De eeuwige stad deed mij nog meer denken aan een verhaal van Kafka, ‘Het hol’. Daarin jakkert een beest, mét een bewustzijn, vertwijfeld door zijn labyrintische hol; hij graaft, zit stil, verlaat het hol, durft er niet meer in, vraagt zich af of het wel een goed hol is, of het voldoende beveiligt tegen ‘vijanden’ die hij overal vermoedt en hoort, terwijl hij eigenlijk nooit eens rustig op zijn ‘burchtplein’ kan zijn. De eeuwige stad is een ‘kunstwerk der ontkenning’ waarin alles wat het weldadige gevoel van vanzelfsprekendheid probeert te doorkruisen als ‘vijandig’ wordt gezien en geprobeerd wordt te ontkennen.

Maar De eeuwige stad is minder spannend dan ‘Het hol’. Met de ‘monotone wilskracht van een kind dat geen andere middelen heeft dan de hardnekkige herhaling’ wil de hoofdpersoon in Rome zijn. Maar dit hardnekkige verlangen wordt in het begin van de novelle uitgesproken en dringt niet door in de rest van het verhaal. De schrijver ontneemt de lezer in het begin wel de illusie dat hij nog iets bijzonders zal lezen, er zal niets ‘gebeuren’ in Rome, maar dat verlies wordt niet echt vergoed. Hoe Matsier ook excelleert in de weergave van de hang naar stilstand, het gevoel dat je in een doodlopende straat zit, verdwijnt niet. Is het omdat een stad als Rome nu juist om ‘bespiegeling’ vraagt en dat Matsier die bijna pesterig niet levert? Of is dat waar Matsier op uit is te ijl? Gaat Matsier te ver in het ‘ontkennen’, zodat er ineens kan staan ‘Hij is van stopverf’? Is Matsier de meester van de doodlopende straat? Zeker is dat het hem gelukt is weer te geven wat híj zich voorstelde: Rome te zien als een stad waar alles tot rust gekomen is, zodat zijn hoofdpersoon ‘een soort gelijktijdigheid’ ervaart, iets eeuwigs, dat herinnert aan het gebed dat wordt geciteerd in het verhaal ‘Esse est percipi’: ‘Gelijk was het in het begin/en nu/en altijd/en in de eeuwen der eeuwen.’

■