Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

Dolfinarium en Panorama
Twee boeken over Nederland als literair openluchtmuseum

Het land der letteren Nederland door schrijvers & dichters in kaart gebracht Samenstelling: Adriaan van Dis en Tilly Hermans, foto's Menko ten Cate Uitgever: Meulenhoff, 448 p., f37,50 na 10 januari f65, - Verschijnt 9 december
Querido's letterkundige reisgids van Nederland Redactie: Willem van Toorn Uitgever: Querido, 624 p., f49,50 Na 1 februari f59,50

Doeschka Meijsing

Nederland reist. Wie het Dolfinarium, de Efteling en de Beekse Bergen achter de rug heeft, hoeft niet bang te zijn dat de mogelijkheden daarmee uitgeput zijn. Zoals kapitein Haddock al zong, reizen wij om te leren - en voor dat doel zijn er nu twee boeken: Querido's letterkundige reisgids van Nederland en Het land der letteren, Nederland door schrijvers en dichters in kaart gebracht. De literatuur heeft een landschap gekregen.

Het land der letteren, dat in december als boek-van-de-maand uitkomt, is, zoals Adriaan van Dis en Tilly Hermans, de samenstellers, in hun voorwoord opmerken, een boek om in de leunstoel te lezen. Gezellig onder de schemerlamp en tegelijkertijd toch vertoeven op Parnassia te Bloemendaal of met Lodewijk van Deyssel en Frans Erens door de gangen van het internaat Rolduc slenteren, met K. Schippers een haring eten op de Haarlemmerbrug of met Jan Wolkers op Rottumerplaat ronddolen.

Het boek is het best te beschouwen als een bloemlezing over stad en land, een klompenboek. Het bestaat uit achttien hoofdstukken, elf daarvan zijn natuurlijk gewijd aan de elf provincieën. Die worden stuk voor stuk door een in die provincie woonachtige schrijver ingeleid: Louis Ferron over ‘Schrijven in Noord-Holland’, Wiel Kusters over Limburg, Hans Warren over Zeeland. Het zijn niet al te diepgravende inleidingen, ze bevatten meestal wat gedachten over andere schrijvers die men uit de buurt kent, of enkele beschouwingen over het voor de provincie typerende landschap. Vervolgens zijn er aan de drie steden Amsterdam, Rotterdam en Den Haag aparte hoofdstukken gewijd. (Waarom niet aan Utrecht, bij voorbeeld? Ik heb me daar lang het hoofd over gebroken, maar weet nu het antwoord. Ik zal het straks vertellen.) Het Waddengebied, Rivierenland en het IJsselmeer mochten ook ieder met een eigen hoofdstuk meedoen en ten slotte is Nederland als natie gekarakteriseerd in een twintigtal verzen en tekstjes van algemenere strekking. De samenstellers hebben daarbij niet speciaal jacht gemaakt op knorrige en bittere uitspraken à la ‘In Nederland wil ik niet leven,/Men moet er steeds zijn lusten reven,’ van Slauerhoff, of à la ‘O land van mest en mist, van vuile, koude regen’ van P.A. de Genestet, maar ook heel vriendelijke teksten opgenomen, zodat De Genestet en Slauerhoff bien etonnées kunnen zijn broederlijk in een boek te staan met Seth Gaaikema en Toon Hermans.

Zo krijgt elke provincie in gedichten, fragmenten van langere verhalen en piepkleine fragmentjes uit dagboeken, memoires, brieven lof toegezwaaid of wordt over hen bittere gal uitgespuwd. Wat dat laatste betreft moet vooral de stad Utrecht het ontgelden. Wie er iets goeds over zegt, doet dat zo zuinig, dat je onmiddellijk het idee krijgt dat de schrijver het eigenlijk niet durft, omdat het eigenlijk niet wáár is dat je iets goeds over Utrecht kunt zeggen. En wie duidelijk op prijs stelt de waarheid over Utrecht te vertellen, zegt ‘Ik haatte die stad’ zoals Battus doet die de stad ook herdoopt heeft met de naam Haatrecht. De hoofdmoot van de teksten uit deze bloemlezing is van de hand van moderne, twintigste-eeuwse schrijvers, die ooit de euvele moed hebben gehad om over iets van stad en land in Nederland te schrijven. Een enkele keer komt Bilderdijk op de proppen, of Jacob Cats - en voor Utrecht moest men zelfs zijn toevlucht nemen tot Suster Bertken (1516), want er was natuurlijk geen hond te vinden die over die plaats mooi wilde schrijven.

Achter in het boek is een register te vinden, met bronvermelding. Omdat deze uitgave, zoals het colofon vermeldt, is samengesteld ‘mede ten behoeve van het onderwijs’ is die bronvermelding geen gek idee. Dan kunnen de leerlingen ook nog eens een dik grote-mensenboek van die schrijvers uit de bibliotheek halen en lezen hoeveel verdriet die schrijvers hebben, mooi Holland, of geen mooi Holland.

Het karakter van het boek leunt sterk op de fotografie van Menko ten Cate.

De foto's nemen een bijna even grote plaats in als de tekst. Het is óók een kijkboek. En het moet gezegd: nooit heb ik Nederland zo mooi gevonden als op deze kleurenfotografie. Nergens rommel, nergens een door flats of caravans verpest landschap, nergens auto's. Als er al een foto van een snelweg in staat, is het alsof ons volk een wonder van technisch vernuft is; als de Hoogovens roodgloeiend staan te dampen, dan lijkt onze economie te draaien in een gelukzalige wolk van impressionisme. Het land der letteren lijkt me geen boek om aan onze geëmigreerde landgenoten in Canada of Niew-Zeeland cadeau te doen. Als ze dat gezien hebben, staan ze morgen met z'n allen weer bij ons op de stoep.

[p. 9]

De aardigste regels van ons land komen van Ethel Portnoy:

Holland is narrow staircases
Holland is zegels plakken
Holland is gratis aanbieding met de fles - een plastic eierdopje.
Holland is grey plastic garbage sacks
Holland is bouwvakkersvakantie
Holland is shops where ze hebben het wel, maar niet in voorraad.

Een boek dat níét bedoeld is voor in de leunstoel en ook niet ‘mede voor het onderwijs’ is Querido's letterkundige reisgids van Nederland. Deze reisgids heeft niet het formaat om op het salontafeltje te liggen, maar precies die omvang die goed in de hand ligt als je op de Grote Markt in Haarlem, het boek opengeslagen, het hoofd in de nek legt om in de gevel van de Lidobioscoop het beeldje van Laurens Jansz. Coster te ontdekken, van wie nog niemand bewezen heeft dat hij de boekdrukkunst werkelijk als eerste heeft uitgevonden. Die handzame reisgids leert ons ook dat de vreemde sokkel in de Haarlemmerhout niet een voetstuk voor een nooit klaargekomen ruiterstandbeeld is, maar als zodanig een monument voor Coster.

De Reisgids is een unicum voor Nederland. Zestien auteurs hebben ieder een provincie voor hun rekening genomen. Daarnaast zijn er een aantal voor de literatuur belangrijke gebieden en steden opgenomen als Amsterdam, Utrecht, Leiden, Delft, Rotterdam, Den Haag en Dordrecht. De plaatsen in de provincies zijn alfabetisch opgenomen. Grote plaats of kleine plaats, er is geen woongemeenschap in Nederland die niet iets met de literatuur van doen heeft. Zo heb ik nooit geweten dat Herman Gorter vaak in het dorp Balk in Friesland bij zijn grootvader, dominee Douwe Simons Gorter, logeerde en dat dat dorp ook een standbeeld van de Mei-zanger heeft. Ik wist natuurlijk wel dat Martinus Nijhoff ooit naar Zaltbommel ging om de brug te zien, maar ik wist niet dat Menno ter Braak in die plaats even leraar geweest is, en dat de vader van Barlaeus er rector was van de Latijnse school. En dat het de geboorteplaats is van W.G. van Nouhuys, die zich later in Den Haag vooral verdienstelijk maakte voor De Lantaarn en Groot Nederland. Eerlijk gezegd was ik het hele bestaan van W.G. van Nouhuys uit het oog verloren.

En als ik het lange stuk van Arjaan van Nimwegen over de stad Utrecht lees, dan krijg ik te horen dat ‘architecten noch schrijvers, tijdgenoten noch historici erg aardig zijn geweest voor Utrecht’, zodat ik me niet hoef te schamen voor mijn vooroordeel, maar tegelijkertijd weet Van Nimwegen zoveel over Utrecht en de literatuur mee te delen, dat de stad er zowaar van gaat gonzen van activiteit. Ik kom te weten dat Hiëronymus van Alphen vijf jaar lang aan de vroegere Beschuitmarkt in Utrecht heeft gewoond, en dat de eerste Proeve van kleine gedichten voor kinderen bij de weduwe van Jan Terveen op de Beschuitmarkt het licht zag. Ik lees dat Theo Sontrop en Jan Eijkelboom onder schuilnamen schreven in het curieuze studentenblad Parasol. En nog veel, veel meer heeft Utrecht te bieden.

Zo zit elke provincie, en elke stad of dorp daarin, boordevol. Het Groningen van Reinold Kuipers, of het Amsterdam van Ad Zuiderent, of de Achterhoek van Jeroen Brouwers of het Den Haag van Herman Verhaar - het lijkt of al die schrijvers de archieven omgespit hebben, of ze dagenlange voettochten door de provincie die ze onder handen hadden, hebben gemaakt en of ze de gevels van de huizen en de stadsparken afgestroopt hebben naar beelden, gevelstenen, monumenten.

Het boek is verluchtigd met kleine zwart-wit foto's: de wanstaltige smaak die de Nederlanders hebben wanneer ze hun schrijvers in steen laten vereeuwigen, komt er goed in tot uiting. Evenals de merkwaardige gewoonte om banken in een park aan een schrijver te wijden. Zeker om op te gaan zitten lezen. Ten slotte vertonen de foto's hoe de Nederlandse schrijvers wonen: niets geen armzalige zolderkamers of plaggehutten, nee de Nederlandse schrijver huist in een braaf en oppassend huis, van redelijk goede klasse, vaak zelfs een huis waar je omheen kunt lopen.

Sempé: een getekend verhaal in de Boekenbijlage

Querido's letterkundige reisgids van Nederland trekt door alle plaatsen in Nederland, door alle tijden, met een bewonderenswaardige nauwgezetheid en een zeer grote leesbaarheid. Citaten uit het werk van schrijvers en dichters ondersteunen de tekst. Nederland gonst en zingt van letterkunde.

Wie in Nederland reist, zou altijd deze reisgids bij zich moeten dragen. Elke stap die hij doet, kan een ontdekking betekenen van iets wat hij nooit geweten heeft en dat hem uit de droom helpt dat ons land arm aan cultuur is, of zijn schrijvers niet gedenkt.

■