Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 70]

De laatste rabbijnse stem
Bernard Malamuds' God als een ordenend principe

God's Grace door Bernard Malamud Uitgever: Chatto & Windus, 223 p., f37,80 Importeur: Keesing

Nienke Begemann

De nieuwe roman van Malamud is, in nog veel sterkere mate dan vroeger werk als Pictures of Fidelman of The Tenants, een fabel over redding en overleven. Na Dubin's Lives van 1979, dat ging over de midlife-crisis van de moeilijk levende en moeilijk beminnende biograaf van D.H. Lawrence, is het een radicale ombuiging terug naar wat altijd de kern van zijn werk is geweest - de joods-religieuze worsteling met God en het bestrijden van de simplistische, al te primitief menselijke aspecten van het christendom.

In God's Grace is die zelfgekozen opdracht ontdaan van de veelal historische bagage van eerdere boeken: het speelt zich af in een toekomst waarin het mensdom zich zelf heeft vernietigd door een thermonucleaire oorlog tussen de ‘Djanks’ en de ‘Drushki's’, en er door het geweld een tweede zondvloed losbarst, waarmee God het verbreken van het oude met Noach gesloten Verbond tussen Hemzelf en de mensen bekrachtigt. Calvin Cohn, zoon van een rabbi en zelf opgeleid voor het rabbinaal maar door een geloofscrisis paleontoloog geworden, overleefd als enige de ramp, als Noach en Jonah voor hem, doordat hij in de twintig minuten dat alles duurt juist in een duikerklok diep in de oceaan zit. God vertelt hem als hij boven komt, dat hij door een vergissing in leven is gebleven. Als een tweede Job raast en tiert Cohn tegen God en bedingt als gunst dat hij niet meteen zal sterven: hij krijgt de tijd om zich zelf tot rust te brengen en zich te verzoenen met zijn lot.

Hoe Cohn dat doet, is de rest van het verhaal. Het komt erop neer dat hij doorgaat met ademhalen (‘a few deep breaths’, zegt God tegen hem) en te handelen als een rechtvaardig mens. Ergens in een hut van het verlaten schip vindt hij een jonge chimpansee. Samen landen ze na dagen zwalken over de woeste zee op een tropisch eiland dat de zondvloed heeft doorstaan. Cohn ontdekt dat de chimp is uitgerust met een kunstmatige larynx: als hij de draden met elkaar verbindt, begint de jonge primaat tot hun beider vreugde en verbazing te spreken. Een evolutionaire sprong is gemaakt: ‘Buz’, zoals de chimpansee heet, leert ook andere chimpansees, die op een goede dag op het eiland verschijnen, spreken en Cohn wordt leider, vader en leraar van een kolonie chimps. Zijn gesprekken met God worden minder frequent, hoewel er wel confrontaties blijven over Gods invulling van zijn plan om de orde op aarde te herstellen - bij de ergste wordt Cohn op de grond gesmeten en door stenen uit de hemel bekogeld.

Chimpansees

Cohn neemt aan dat het God zal behagen als hij een ordelijke, verantwoordelijke samenleving creëert en doet zo goed mogelijk zijn plicht: hij onderwijst de chimpansees, leert ze het land te bebouwen, God te eren en elkaar behoorlijk te behandelen. Het enige vrouwtje, door de christelijk opgevoede Buz Maria Magdalena gedoopt, wordt, als ze volwassen is, verliefd op Cohn, in plaats van op de chimps die haar achtervolgen. Cohn besluit alle verboden te negeren in de nieuwe, post-Torah tijd die is aangebroken, en een kind bij haar te verwekken, in de hoop zo zijn steentje bij te dragen tot de continuering van het leven. Hij voelt genegenheid voor de leergierige, lieve en gevoelige Magdalena, en na acht maanden wordt er inderdaad een kleine mens-chimpansee geboren - Rebekah, lief, mooi en verstandig. Van haar hangt naar menselijke berekeningen, de enig mogelijke volgende stap in de evolutie af.

Maar Cohns inspanningen met zijn apen mislukken ten slotte toch - het is kennelijk niet de bedoeling dat de menselijke soort zich op deze manier voortzet. Er arriveert een groepje bavianen, en de chimps imiteren hun brutale macho-leider Esau die, zoals in het wild niet ongebruikelijk is, een bavianenjong rooft, vermoordt en opeet. Ondanks strenge straffen en verboden van Cohn gaat het kannibalisme door, totdat de chimps zelfs Rebekah roven en vermoorden, uit wraak op Cohn, die immers het enig beschikbare wijfje heeft veroverd, terwijl de chimp-mannetjes moesten leren hun seksuele behoeften zelf te bevredigen of ze te sublimeren door het slijpen van stenen of het lezen van de encyclopedie. Voor Cohns ogen wordt de mogelijkheid tot evolutie zo wreed afgesneden.

Bernard Malamud, foto John McDonnell, The Washington Post

Op een avond vallen de chimps, onder aanvoering van Buz, Cohn zelf aan. In zijn woede en verdriet wreekt Cohn zich op Buz, die min of meer zijn zoon was geworden, door de draden van de kunst-larynx weer door te knippen. Vanaf dat moment kan geen van de apen meer spreken, en verlaat Maria Magdalena hem en gaat naar de chimpmannetjes. Zo wordt Cohn pas echt alleen - er lijkt geen enkele hoop meer.

Toch zijn er, naast het mislukte menselijke experiment met de kunst-larynx en het verwekken van een bastaardmens, nog andere wonderen gebeurd op het eiland voordat Cohn ten slotte sterft. Het grootste, maar lange tijd onopgemerkte wonder is George, een gorilla, die voordat de andere chimpansees verschenen al bij Cohn op het eiland was en, onaangedaan door de agressieve minachting van Buz, voortdurend in zijn buurt bleef. George leert niet spreken, maar hij wordt gebiologeerd door het zingen van Cohns overleden vader, wiens rabbijnse stem hij op grammofoonplaten bij zich heeft en laat klinken op een ouderwetse opwind-grammofoon. Op de seder-avond die Cohn organiseert voor zich zelf en de chimpansees om hun overleven van de Ramp te vieren, verschijnt ook George onuitgenodigd, begeleid door een bliksemflits, en zet zich in de traditioneel lege stoel van Elijah. Als hij ook probeert te spreken en het hem niet lukt, wordt hij zo razend dat hij de seder-tafel omverwerpt. Maar Cohn troost hem met de zang van zijn vader en door het vertellen van het verhaal van de Verloren Zoon - kleinzielig is hij niet, in religieuze zaken. George luistert op Elijah's stoel terwijl de tranen over zijn wangen lopen (de chimps kunnen niet huilen) en later volgt hij, op veilige afstand, al Cohns lessen aan de apenkolonie. Aan het kannibalisme van de chimps doet hij niet mee, strikt vegetariër als hij is. Als Cohn sterft, half geofferd als Isaac, spreekt George ten slotte toch: hij reciteert het ‘Sh'ma, Yisroel, de Heer uw God is een’, en een lange Kaddish voor Cohn. De rabbijnse stem heeft voor hem niet voor niets gezongen, zelfs al hebben de chimps de grammofoon en de platen al lang geleden vernield. Op dat moment van barbarij en revolutie, de avond van hun aanval op Cohn en het verlies van hun spraak, klonk die stem in de hoek waar de vernielde grammofoon stond, ‘en sprak de wet’.

Oorzaak en gevolg

Er vindt nog een ander wonder plaats bij Cohns dood. Door de sprakeloze Buz wordt hij als een bejaarde Isaac, met het brandhout op zijn borst gebonden en een leren lus om zijn nek, naar de offerplaats gebracht. Voordat het slachtmes van Buz zijn keel kan raken, springt het bloed al te voorschijn - er wordt hem pijn bespaard. In verwondering en vrede sterft hij:

‘Merciful God,’ he said, ‘I am an old man. The Lord has let me live my life out.’

He wept at the thought. Maybe tomorrow the world to come?

De wonderen die Malamud introduceert zijn tekenen van Gods genade, speciale gunsten die worden verleend ter beloning van bewezen diensten, en om de orde te herstellen. Malamuds God, Cohns God, is een sprekend principe van oorzaak en gevolg, een geweldenaar, de Meester van het Universum, die wel eens een kleine vergissing maakt, of op ongelukkige momenten de verkeerde kant opkijkt, maar

[p. 71]

geen grote fouten, want dat zou het einde van het heelal betekenen. Buz, met zijn christelijke opvoeding, gelooft in een God die liefde is, en in Jezus van Nazareth, die voor de chimpansees preekte, naar hij zeker weet. Voor een God van liefde voelt Cohn niets en hij waarschuwt Buz in zijn jeugd om niet te veel over zijn favoriete verhaal van Abrahams offer te denken. Hij legt hem uit dat dat verhaal is ontstaan op een moment dat de praktijk van het brengen van mensenoffers langzaam werd opgegeven, en de christelijke interpretatie van het verhaal als een prefiguratie van het offer van Christus staat hem helemaal niet aan.

Cohn wordt ten slotte beloond voor zijn trouw en Buz wordt met tekenen terechtgewezen, terwijl de paria, de heidense gorilla, het laatste en enige woord krijgt. God richt tekens op en wijst terecht, hij volvoert zijn plan al zijn zijn wegen ondoorgrondelijk. De evolutie gaat door, ook al laat de mensheid het afweten.

Zo ongeveer loopt het argument - de oplossing die Cohn ervaart. Of die de lezer ook overtuigt is een andere zaak, hoewel ik moet zeggen dat het in mijn ogen alleen maar heilzaam is om zoals Malamud hier doet, te wijzen op het atavisme van de christelijke dogmatiek, en om een direct verband te leggen tussen oorzaak en gevolg: wie bloed zaait, zal bloed oogsten. God als een ordenend principe is voor mijn hersens beter te verwerken dan een God die zijn eigen zoon laat kruisigen om te bewijzen hoe lief hij de wereld heeft - een kwaad voorbeeld, dat kwaad doet volgen.

Taalschat

God's Grace is ook op een ander niveau te lezen, namelijk als een fantastische, maar volledig overtuigende ‘vertaling’ van de geluidloze taal-schat die chimpansees kunnen leren voort te brengen. In dit opzicht vind ik het vooral een meesterwerk. Alle nuances van gevoel die iedereen die ooit een film heeft gezien over in gebarentaal sprekende chimpansees en hun verhouding met hun verzorgers moet hebben opgemerkt - de tederheid, treurigheid, boosheid, vulgariteit en humor die de chimps kunnen vertonen, en willen meedelen als ze eenmaal de middelen hebben - zijn door Malamud met een enorme inleving, precisie en finesse omgezet in dialogen en beschrijvingen van gedrag, die het verhaal geheel verheffen boven de bodemloze ernst van het eigenlijke thema. De lichte toon van het boek, ook in de aangrijpendste en vreselijkste stukken, is trouwens, zoals altijd bij Malamud, een wonder van vernuft en tactisch meesterschap.

Meer nog dan aan Noach, Jonah en Robinson Crusoë, werd ik bij het lezen van God's Grace herinnerd aan een andere oertekst, Shakespeare's Tempest - en niet alleen door het thema van het overleven op een onbewoond eiland met een ‘kind’ en een ‘monster’ (Buz en George). Het laatste stuk van Shakespeare is tegelijk een afscheid van de kunst en een verzoening met de loop van het natuurlijke leven. Het gaat ook over de eenzaamheid van de ouder wordende schrijver, die zijn werken hun weg moet laten gaan en niet kan weten of hij ooit enig effect zal hebben - of er, met andere woorden, leven zal zijn na zijn dood.

Is George, de wonderbaarlijk sprekende goy-gorilla, Gods antwoord op de moorden van de Holocaust (‘dat was geen holocaust,’ zegt God tegen Cohn, ‘dat was gewoon een zaak van oorzaak en gevolg’) en de zelfvernietiging van de hele mensheid? De rabbijnse stem die uit de meest onwaarschijnlijke kelen door blijft klinken, wat er ook gebeurt?

■