Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 66]

Kapitalisme als onontbeerlijk stadium
Bill Warrens klassieker over onderontwikkeling en kapitalisme

Imperialism: Pioneer of Capitalism door Bill Warren Redactie John Sender Uitgever: NLB and Verso Editions, f26,25

Bart Tromp

Bill Warren stierf in januari 1978. In de kringen van ontwikkelingsdeskundigen genoot hij toen al een zekere vermaardheid die gebaseerd was op één tegendraads artikel. Posthuum verscheen twee jaar later zijn eerste en laatste boek, in feite een - overigens onvoltooide - uitwerking van dat ene artikel uit 1973 (Imperialism and Capitalist Industrialization - New Left Review). Dit boek met zijn provocerende titel is heel langzaamaan een ondergrondse klassieker aan het worden. Het is niet af, fragmentarisch, er zitten grote lacunes in - maar het gaat voor alles op een onontwijkbare en grondige wijze in tegen de gevestigde meningen op het terrein van de verhouding tussen rijke en arme landen; tegen ontwikkelingstheorieën, en met name tegen de marxistische imperialisme-theorieën.

Die gevestigde meningen laten zich bondig samenvatten. De onderontwikkeling van de Derde Wereld is de schuld van het imperialisme. Imperialisme is hetzelfde als kapitalisme. Antikapitalisme is identiek met socialisme. Het intellectuele instrument om dit probleem te analyseren is het marxisme. Het marxisme levert tegelijk de politieke methode om het probleem op te lossen.

Het boek van Warren laat van dit korte verhaal niets heel. Helemaal niets. Hij beschouwt zichzelf als marxist en verdedigt vanuit die stellingname de these dat alle marxistische imperialisme-theorieën in strijd zijn met de theorie van Marx. ‘On the Development of the Marxist Theory of Imperialism’ heet het eerste deel van zijn boek. Het tweede ‘The Rise of Third World Capitalism and the Positive Role of Imperialism’. Men kan er niet omheen dat een provocerende titel te noemen.

Het is misschien aan het onvoltooide en soms schematische karakter van het boek te wijten dat Warren bij tijd en wijle met de bijl argumenteert, maar daar staan vele staaltjes van doordringende analyse tegenover. Warren start met de visie van Marx en Engels op kolonialisme en imperialisme, en laat zien, dat zij, hoezeer zij ook oog hadden voor de negatieve aspecten ervan, de opmars van het kapitalisme in voor-kapitalistische gebieden beschouwden als een even noodzakelijk als toe te juichen symptoom van vooruitgang. Keer op keer herhaalt hij in verschillende toonaarden de grondgedachte van de theorie van Marx: dat kapitalisme niet alleen een stap vooruit is vergeleken met wat daaraan vooraf ging, maar ook een onontbeerlijk stadium op de weg naar socialisme. Warren heeft daarbij niet alleen het tekstkritische gelijk aan zijn kant, maar geeft ook argumenten die de weinig uitgewerkte gedachten van Marx en Engels op dit terrein ondersteunen. Hij merkt op dat de standaarden waarmee marxisten en anderen kapitalisme en imperialisme veroordelen - gelijkheid, rechtvaardigheid, welwillendheid, onafhankelijkheid van geest, nieuwsgierigheid en inventiviteit en politieke democratie - enkel konden opkomen en dominant worden binnen het kapitalisme. Sterker nog: enkel binnen het kapitalisme ontstaan de voorwaarden voor democratie en socialisme.

Nationale belangen

Vanaf Lenin hebben marxisten echter systematisch het omgekeerde beweerd. En opnieuw toont War-

[p. 67]

ren aan dat de imperialisme-theorie van Lenin niet alleen geheel in strijd is met die van Marx en Engels, en uiteindelijk slechts dienstig was als propaganda voor de nationale belangen van de Sovjetunie, maar ook dat de theorie in het geheel niet met de feiten klopt.

Dat geldt ook voor de ‘dependencía’- en onderontwikkelingstheorieën die in de afgelopen twintig jaar dominant zijn geworden - in de landen van de Derde Wereld, althans bij de daar regerede elites, bij de progressieve intelligentsia in het Westen, en bij gevestigde machten op het gebied van hulp aan de ontwikkelingslanden als de UNCTAD. De populariteit van deze theorieën schrijft Warren vooral toe aan de ideologische behoefte waarin ze voorzien. Door kapitalisme en imperialisme (in de betekenis van de penetratie van kapitalisme) de schuld te geven van de problemen van armoede en onderontwikkeling, wordt de aandacht afgewend van interne oorzaken van stagnatie - iets wat op zich, zoals Warren laat zien, in meer dan één opzicht tot een voor ontwikkelingslanden desastreuze politiek heeft geleid. Zulke theorieën zijn bovenal onhistorisch - ze suggereren dat zonder multinationals en kapitalisme wél van een harmonische en geslaagde ontwikkeling sprake was geweest.

In het tweede deel van zijn boek argumenteert Warren met een veelheid aan empirisch materiaal dat de sjibbolets van de derde wereldactivisten geen stand houden. Kolonialisme en kapitalisme hebben een heilzame invloed gehad op de ontwikkeling van arme landen; de kloof tussen arme en rijke landen is kleiner aan het worden, het concentreren van hulpprojecten op de allerarmste groepen werkt averechts, integratie in de kapitalistische wereldeconomie leidt op de iets langere duur tot een meer evenwichtige inkomensverdeling, enzovoorts. Ondanks alles leven we volgens Bill Warren in een tijdperk van afnemend imperialisme en voortschrijdend kapitalisme. Als marxist ziet hij dat als een een progressieve ontwikkeling - want alleen zo worden de voorwaarden geschapen voor de organisatie van het proletariaat en de ontwikkeling van politieke democratie op wereldschaal. Zijn harde polemiek tegen het heersende marxistisch populisme wordt vooral verklaard uit het feit dat hij deze politieke ideologie ziet als de uitvinding van parasiterende intellectuelen, die daarmee de ontwikkeling van het socialisme onmogelijk maken.

Het boek van Warren is een wel heel sterke illustratie bij de stelling die ik al een jaar of zeven verkondig: dat het marxisme als coherente politieke theorie niet kan bestaan, omdat vrijwel elke filosofische, sociaal-wetenschappelijke en politieke zienswijze die men zich kan voorstellen zowel bestrijders als verdedigers kent die zich met goede redenen ‘marxist’ noemen.

Ontnuchtering

‘Marxisten’ kunnen zich van Warrens boek dus niet afmaken met het argument dat deze ‘eigenlijk geen marxist was’ al was het alleen maar omdat Marx dan ook ‘eigenlijk geen marxist’ was. Maar los van de kwestie van het marxisme is Warrens boek veel belangrijker om z'n inhoud. De nog steeds aanhoudende mode in imperialisme- en onderontwikkelingstheorieën ontstond als een allereerst door intellectuele motieven ingegeven reactie op de Westerse ontwikkelings‘theorieën’ uit de jaren vijftig, die meestal op een of andere manier niet meer inhielden dan een schema voor de overgang van een ‘traditionele’ naar een ‘moderne’ maatschappij. Maar in de loop van de jaren zeventig werd steeds duidelijker dat de nieuwe generatie ontwikkelingstheorieën een verklarende kracht had die omgekeerd evenredig was met hun ideologische aantrekkingskracht. Twee publicaties die de ontnuchtering in Nederland markeren zijn Bertholets oratie uit 1975 (‘De strijd om een adequaat ontwikkelingsparadigma voor de Derde Wereld’ - Eindhoven 1975) - waarin overigens al aan het werk van Warren wordt gerefereerd, de bundel ‘History and Underdevelopment’ (die ik vorig jaar in VN besprak) en, heel recent de ‘Buitenland-politieke notitie 2: Socialistisch Reformisme en Nieuwe Internationale Economische Orde’ van de Wiardi Beckmanstichting.

Warrens boek is echter totnogtoe de meest substantiële bijdrage; men mag hopen dat zijn pionierswerk op korte termijn achterhaald wordt door een studie die ook de ontwikkelingen na 1978 in kaart brengt. ■