Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 61]

De duistere jaren van een gloeilampenfabriek
‘Eindhoven 1933-1945’ van Frans Dekkers

Eindhoven 1933-1945 door Frans Dekkers Uitgever: Onze Tijd/In de Knipscheer, 270 p., f29,50

Jan Meijers

Vorig jaar liet de Haagse Post in de komkommertijd een bommetje knallen - met een echo tot in de rechtzaal. Het blad bracht een cover-story over het onderzoek van Frans Dekkers naar de terreur van de Philips-bedrijfspolitie in de jaren dertig en tijdens de oorlog, een gaaf staaltje onthullingsjournalistiek.

De opwinding werd evenwel veroorzaakt door de omslag, waarop het bekende Philips-embleem stond met een pikante afwijking: hakenkruisjes op de plaats van de sterretjes. Hierop reageerde de multinational met een kort geding. Tegen de feitelijke inhoud van het artikel viel kennelijk niets in te brengen, tant pis voor Philips. De HP werd tot rectificatie veroordeeld. Mochten de onthullingen destijds Philips een kater hebben bezorgd, dan is het thans verschenen boek van Frans Dekkers goed voor een Bengaalse tijger. De ex-topman mr. W.E.A. de Graaff is reeds op de ketting gesprongen. In de Telegraaf beweert hij dat zijn rol van goed vaderlander vereiste dat de goegemeente dacht dat hij fout was. Hij overweegt gerechtelijke stappen tegen uitgever en schrijver. ‘Eindhoven’ gaat voornamelijk over Philips. Gezien de praktische synonymie van stad en bedrijf is de titel een vlag die de lading, hoofdzakelijk bestaand uit zwarte bladzijden, goed dekt. Het beeld dat Dekkers schetst komt neer op het volgende.

Dat Anton Philips, de toenmalige paus van het wereldconcern, en Karl Marx een gemeenschappelijke voorvader hadden, veranderde niets aan het feit dat eerst genoemde het communisme beschouwde als het beest uit de afgrond. In 1928 bezoekt hij de Fordfabrieken in Detroit. Hij maakt er kennis met een door de fameuze Pinkerton geïnspireerde bedrijfspolitie die door spionage, controle en uitsluiting het spook van de sociale onrust weet buiten te houden. Het verschaft hem een eurekabelevenis. Terug in Eindhoven draagt hij zekere W.E.A. de Graaff, vriendje uit het studentenleven van zoon Frits, de kroonprins, op om ook zo'n professioneel particulier politie-apparaat op te zenen voor bedrijfsbewaking. Dat laatste dient zeer ruim te worden opgevat. Hoe ruim blijkt als de tentakels van de organisatie reiken tot ver buiten de fabriekspoorten, tot in stads- en landsbestuur en tot over de grenzen, waar na Hitlers Machtsübernahme nuttige banden met de Gestapo worden aangeknoopt. De dagelijkse leiding komt in handen van Willem Dijs die deze funktie combineert met die van onbezoldigd inspecteur bij de gemeentepolitie, wat tekenend is voor de invloed van de Philipsvinger op het gemeentebestuur.

Lang voordat de Duitse terreur zijn intrede doet, heerst er bij Philips al volop terreur. Aanvankelijk richt het nieuwe apparaat zich op zuivering van het bedrijf van verdacht geachte personen, met name communisten of wat daarvoor door moet gaan. Intimidatie en provocatie zijn hierbij beproefde middelen, invallen en huiszoekingen eveneens - en harde klappen! Uitsluitingen in aan Stalin herinnerende stijl zijn niet ongewoon: betrapt worden op een praatje met een verdacht individu kan besmetting tot gevolg hebben, in casu de zak.

Wereldrijk

Van het een kwam het ander en het andere was samenwerking met de Duitse politie in verband met Duitse werknemers, weldra met de Gestapo inzake uit het oosten gevluchte linksen en joden. De oorlogsdreiging bracht de bedrijfspolitie vervolgens op het pad van spionage en contraspionage. Er was onder meer samenwerking met de Abwehr-agent Willy Geelen.

Philips was al in de jaren dertig vast van plan om hoe dan ook heelhuids door de komende oorlog te komen, het land kon eventueel ten onder gaan. Paus Anton verklaarde onomwonden: Het wereldrijk van Philips mocht niet afhankelijk zijn van het lot van Nederland. Aan de vaderlandse neutraliteitspolitiek had hij dan ook geen boodschap. Ondertussen werkte zijn schoonzoon Frans Otten een plan tot overleving uit. Het concern werd opgesplitst in drie juridische eenheden: New York onder leiding van Anton, Londen onder Otten, Eindhoven onder zoon Frits. Op deze manier had Philips nergens vijandelijk vermogen en overal kon aan de oorlog worden verdiend. Het contact Eindhoven-Londen liep in de oorlog via Zwitserland. Het werd onderhouden door De Graaff die als vertrouweling van de Gestapo vrijelijk heen en weer kon reizen, wat hij gemiddeld vier à vijf keer per jaar deed.

Collaboratie

Met de bezetting vangt de economische collaboratie aan. In hoeverre die onontkoombaar was, of zelfs gewenst voor behoud van mensen en machines blijve hier buiten beschouwing. Maar het was collaboratie - en zakken vullen! Men moet het kind bij zijn naam blijven noemen en niet omdopen tot sabotage, verzet en menslievendheid zoals na de oorlog is gebeurd. Mogelijk is de collaboratie achter in de oorlog wat lusteloos geworden. Het bijstellen van het imago voor de naderende vrede werd opeens belangrijk. Indianenverhalen bewezen daarbij goede diensten. Maar de waarheid is dat de bezetter door de bank genomen dik tevreden was over de bereidwilligheid bij Philips. En wat het verzet betreft was Eindhoven volgens de Duitse autoriteiten opvallend rustig. De naam ‘Engelse vesting’ moet dan ook als een egostrelend fantasienaampje gekwalificeerd worden. Het verzet is er voor een groot deel net als elders pas na de bevrijding geboren, retrospectieve romantiek. Meneer Frits dook op de valreep nog onder, dat wil zeggen trok zich terug in een weelderige villa waar hij veel pingpongde. Men kan zich niet aan de indruk onttrekken dat het voornamelijk voor de sier was.

In het interneringskamp Vught werkten dwangarbeiders, veelal joden, voor Philips, à raison van een schijntje en een maaltijd, de zogeheten Philiprak, tien uur per dag, goed bewaakt en achter de vodden gezeten. Dat zij, althans voorlopig, gevrijwaard waren van transport naar nog groter verschrikking en dat dientengevolge een aantal ten slotte het leven eraf bracht, is geen verdienste van Philips, al deed men wel alsof door na de oorlog een reünie voor deze mensen te organiseren. Meneer Frits hield een gevoelig speechje. Waar hij het niet over had was het minste wat Philips kon doen: als nog behoorlijk over de brug komen voor de gedane arbeid. Het enige wat ze kregen - de hel op de Vughtse heide zaliger nagedachtenis - was de Philiprak.

De bevrijding bracht de schande van de bijzondere rechtspleging, die menigeen meteen al de hoop op een rechtvaardige wereld die hen vijf duistere jaren overeind had gehouden ontnam. Het Philipsconcern dat zoveel aan de oorlog verdiende dat het in 1942 ruim een en een kwart miljoen gulden aan Winterhulp cadeau kon doen, kreeg het voor elkaar dat het zich zelf mocht zuiveren. Daarbij ging het niet anders toe dan op landelijk niveau: kleine schoften werden soms gepakt, grote zelden. Men kon ongestoord z'n gang gaan, want Philips had geen aanklager op z'n nek als de Daf-broeders Van Doorne in de persoon van Antoon Coolen. Niet dat dat veel hielp. De gebroeders die - onder veel meer - overvalwagens aan de SD hadden geleverd, leefden nog lang en rijk. En Coolen viel uit de trein - dood. Als iets aantoonde hoe rot de democratie kan zijn, was dat de bijzondere rechtspleging wel. Die onderschreef dat de noodzaak van een nimmer aflatende onthullingsjournalistiek sinds Zola's ‘J'accuse’ nog geen haar minder was geworden. En waarschijnlijk ook nooit zal worden. Maar daar slechts de democratie die mogelijkheid om zich zelf te zuiveren bezit, blijft zij, hoe ziek ze ook moge zijn, de enige aanvaardbare samenlevingsvorm. Voor de levendige en leesbare manier waarop Frans Dekkers met Eindhoven 1933-1945 hieraan een bijdrage levert komt hem hulde toe.

■

Jan Meijers is historicus. Hij schrijft een biografie over Mussert waarvan gedeelten werden gepubliceerd in Maatstaf.