Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 59]

Een poëtisch modus vivendi
De menselijke en stevige gedichten van Elisabeth Eybers

Bestand door Elisabeth Eybers Uitgever: Querido, 51 p., f 18,50

Rob Schouten

‘Een groot dichteres en uitnemende vertegenwoordigster van het bloedverwante volk van Zuid-Afrika, welks culturele opgang ons tot vreugde en geestelijke verrijking strekt,’ liet in 1958 ene J. Roeland Vermeer in De Maasbode optekenen over de dichteres Elisabeth Eybers en haar Versamelde Gedigte. Dat was de tijd waarin ooms en tantes nog ongehinderd naar het land van Sarie Marijs en Ossewa konden vertrekken, uitgewuifd door jaloerse familieleden. Drie jaar later ging Elisabeth Eybers zelf de omgekeerde weg en kwam in het waarderende Nederland wonen, waar de eerste scheurtjes in de wederzijdse blijdschap om elkaars ‘culturele opgang’ toen al wel zichtbaar werden.

Politieke uitstraling, zoals bij voorbeeld het werk van Breyten Breytenbach dat heeft, heeft haar poëzie nooit gehad. De Zuidafrikaanse apartheidskwestie, waarom dat land hier voornamelijk nog bekendheid geniet, komt in haar werk hoogstens zijdelings ter sprake. Haar poëzie is er meer een van alle tijden. Dát én omdat ze al zolang in Nederland woont, heeft de kritiek kennelijk doen besluiten om Elisabeth Eybers tot onze letterkunde te rekenen. Als enige ongeveer, want namen van andere Zuidafrikaanse dichters als Ernst van Heerden of D.J. Opperman hoor je hier nooit vallen, en de bespreking van het werk van Breytenbach en André Brink wordt bij voorkeur aan Zuid-Afrika-specialisten overgelaten.

De poëzie van Elisabeth Eybers behoort dus tot de Nederlandse, al is ze in het Zuidafrikaans geschreven. Zo wordt dat gevoeld, sinds een vorige generatie critici, Morriën, Dubois en Hendrik de Vries, haar als zodanig besprak. Beste Nederlandse poëzie ook; niet alleen is de kritiek haar vrijwel altijd goedgunstig gezind geweest (‘mijns inziens de grootste dichteres uit ons taalgebied,’ vond Hendrik de Vries bij voorbeeld), ze heeft ook belangrijke Nederlandse prijzen in de wacht gesleept, de Herman Gorterprijs in 1974, de Constantijn Huygensprijs in 1978. Negatieve geluiden werden eigenlijk nauwelijks gehoord. Hans Warren besprak haar bundel Kruis of munt (1973) indertijd wat narrig, niet omdat hij de gedichten op zich zelf niet mooi vond maar omdat hem een toon van zelfbeklag, de verlaten misbegrepen vrouw in ballingschap, die kritiek uitoefende op de Nederlandse jeugd, irriteerde. Het kwam hem in Elisabeth Eybers' volgende bundel Einder op een gedicht te staan: ‘Sy kop met sekerheden volgeprop/ - geen skrefie vir 'n splinter ironie/om inte dring.’ Hij had het dus wat minder letterlijk moeten nemen.

Bloem

Elisabeth Eybers is zo'n beetje de enige dichteres die geen Nederlands hoeft te schrijven, om toch ten volle gewaardeerd te worden in onze letterkunde, een voorrecht dat bij voorbeeld een Vlaamse schrijver goeddeels is ontzegd. Als die immers een woord als ‘goesting’ in z'n poëzie zou zetten, rolden wij schuddebuikend over de vloer. Maar ‘hulle’ em ‘hierdie’ mag. Het is natuurlijk wel oneerlijk maar eveneens begrijpelijk; het Zuidafrikaans ligt veel verder van ons bed, het is misschien wel een soort Deens dat we wonderlijk genoeg toch zo maar kunnen begrijpen, terwijl het Vlaams voor ons gevoel meer een vermakelijk Nederlands dialect is. In een kattebelletje dat ik bij de toezending van Elisabeth Eybers' nieuwe bundel Bestand kreeg, schreef de toezendende instantie: ‘Is het Zuidafrikaans zo mooi? of zijn het écht de gedichten?’ Een vraag die twee tenen in gevaar brengt, maar waar je toch niet uit louter diplomatie ‘allebei’ op hoeft te antwoorden.

De achtergrond van Elisabeth Eybers, in 1915 geboren in een intellectueel milieu, vader Nederduits gereformeerd predikant, zet je wel een beetje op het spoor van haar gedichten. Zij is iemand van het evenwicht, traditioneel in sommige poëtische opzichten, genuanceerd, denk ik, in politiek opzicht, al hoeft de apartheid niet op haar genade te rekenen. In welke Zuidafrikaanse traditie ze precies wortelt, kan ik niet overzien. Ze wordt aldaar gerekend tot de ‘Dertigers’ (haar eerste bundel verscheen in 1936), wat volgens Hans Ester in de Winkler Prins betekent ‘een accent op het lyrisch ik, het belijdende element en de strijd met God in gebed’. Laten we dat maar gauw vergeten. Opvallender in onze ogen is haar verwantschap met Nederlandse dichters als J.C. Bloem en Vasalis. Aan ‘domweg gelukkig in de Dapperstraat’ doet bij voorbeeld het slot van ‘Individualis’ sterk denken: ‘Hoewel nog nooit opvallend kloek/wandel ek weer vandag daarlangs/en ondiepzinnig vergewis/ek my dat 'k leef en selfs, danksy/jy-weet-wat, stomgelukkig bly’, aan ‘De idioot in het bad’ haar gedicht ‘Jong Seun’: ‘Die seun klim druipend uit die bad,/sy hele lyf is gaaf en glad // (...) ‘Strak ledemate, ribbekas/hoekig en hard soos 'n kuras/(...) deuraar, teer soos 'n ooglid, sag/soos murg, hang weerloos die geslag.’

Elisabeth Eybers,
foto Philip Mechanicus

De taal

Dat de invloed van Nederlandse poëzie soms zo duidelijk aanwezig is, betekent tegelijkertijd dat er, afgezien dan van de taal die ze gebruikt, geen sterk nationalisme uit de poëzie van Elisabeth Eybers spreekt. De titels van bundels die ze, na haar emigratie naar Nederland schreef, geven bij elkaar de indruk van een niemandsland, waarin haar poëzie ontstaat. Balans wordt gecontrapunteerd door Kruis of munt, Onderdak door de nu verschenen titel Bestand.

De beschrijving van een modus vivendi in een vreemd land is een van haar opvallendste thema's na '61 geworden. Als volgt typeert ze het verschil tussen haar land van herkomst en Nederland in het gedicht ‘Heimwee’: 'n Huis is iets wat teen 'n helling staan/deur son gekonfronteer aan elke kant./Maar let op: sê jy huis in hierdie land/dan dui jy drie beknelde kamers aan.’ Nederland komt er niet altijd even goed af in deze poëzie. Het wordt vooral als een klein, klinisch, anoniem, lawaaiig en dichtbevolkt wereldje beschreven. Maar die negatieve kanten van de buitenwereld hebben kennelijk een averrechtse invloed op de dichtkunst, want die is bij Elisabeth Eybers almaar persoonlijker, introverter en veelzeggender geworden. De dichteres sluit zich op in haar binnenkamer en vlucht in de wereld van de taal:

Sy woorde was 'n gruisreën teen hul ruit,
'n skadelose tinkelende klag.
Eers het hul deur die raam geknik, gelag,
daarna hom ingelok en opgesluit,
Iewend oorhandig aan die stipte wraak
van hoogtemeter, loodlyn, winkelhaak.

Me woorde, met geslepe woorde, kap
hy 'n klein tonnel om weer te ontsnap.

Tot vervelens toe is deze poëzie door iedereen die er wat over zeggen wilde ‘vrouwelijk’ genoemd, met assoicaties als ‘gevoelig mijmerend, breekbaar, verstild, moederschap’ en dergelijke. Ik word een beetje wee van die kwalificatie, die dunkt me ook geen recht doet aan haar werk. Bernlef zat er indertijd dichter bij met zijn omschrijving ‘getrimde “stevige” gedichten’. Elisabeth Eybers' poëzie zit altijd keurig in het pak, ze rijmt nagenoeg altijd, metrisch en ritmisch verloopt alles ordelijk. Dat ‘vrouwelijke’ mag dan misschien enigszins op de inhoud van haar verzen slaan die nogal binnenskamers of zelfs immanent is, voor haar taalgebruik, het uiterlijk van haar poëzie kan het niet bedoeld zijn. Haar gedichten hebben iets weg van etsen, subtiel inderdaad maar vooral ook helder en een

[p. 60]

tikje scherp. In haar metaforiek heeft ze vaak iets dat aan beeldende kunst doet denken, ‘Peinsriffels kras 'n fyn grafiek / dwarsoor sy voorkop van ivoor’, soms is ze ook hevig plastisch: ‘My smal dakkamer het soos 's ark gekraak’. En dan treft weer de laconieke toon van ‘Pyn het 'n lang tijd niks van hom laten hoor’. Vrouwelijk? Toe nou. De lyrische en voor mijn part vrouwelijke aanzet tot een gedicht wordt in het gedicht zélf juist vaak ontnuchterd, al blijft de oorspronkelijke gedachte intact.

Misschien wel het mooiste gedicht dat ik van haar ken is ‘Kamermuziek’. Over de muziek van Vivaldi en Bach, heldere barok zeg maar, wordt gezegd: ‘Terwijl de snare weeg en wiek / - geduldig, onberispelik - / word ons allengs oorreed / tot wat ons lankal weet.’ Of dit gedicht poëticaal bedoeld is, dat wil zeggen niet alleen over muziek maar ook over poëzie gaat, durf ik niet uit te maken, maar het is heel goed zo op te vatten. Gevoel voor schoonheid en harmonie is in ieder mens aanwezig, maar door de kunst wordt het ons helder gemaakt.

Redenerende toon

Gevoelens, intuïties en tropismen zijn steeds de uitgangspunten van Elisabeth Eybers' poëzie, de gedichten zelf zijn heldere reflecties daarop. Gehuld in haar psyche ziet de dichteres neer op menselijke oergevoelens, ‘Oer impresario van verdriet en droom’ of (prachtige omschrijving) het ‘gangbare heelalverdriet’.

De thema's in Bestand zijn wel ongeveer die van haar eerdere bundels. Een duidelijke ontwikkeling zie ik niet in haar werk, dat in z'n totaliteit natuurlijk toch sterk aan de poëzie van een vorige generatie doet denken. Mij stoort dat overigens in het geheel niet. Akkoord, het zijn menselijke, eenvoudige en intieme gedichten, deugden die niet altijd berekend zijn op de appreciatie van deze tijd, maar er zit toch ook dat mooi berustende en onvergankelijke in, dat bij voorbeeld ook in het werk van Vasalis blijft boeien.

In Bestand staan verschillende opposities centraal (‘Kontrasfoto’, ‘Remise’, ‘Nolens volens’, ‘Dichtung und Wahrheit’). Het bestand dat gesloten wordt, is vooral dat tussen de ontheemdheid in Nederland en de binnenwereld van eigen intieme gevoelens. Het begint wat opstandig Zuidafrikaans, in ‘Nolens volens’ bij voorbeeld: ‘Suid-Afrika, toe ek jou moes verlaat / nie om jou domheid maar om eie seer / - met tongval wat my land van herkoms meld - / wie ek nog nie dat ek ook as gas sou geld / by hierdie fuif waar hulle jóú trakteer / op amptelike monomane haat’ en eindigt berustend grootmoederlijk: ‘Ouma’, ‘Sal jy nooit wys word nie? Jy het hulle lief / ewe voorwaardeloos en primitief / en typ vir elke pyn asof hulle uit / jou eie verwaande ingewande spruit.’ Zij trekt zich terug uit de lawaaiwereld van Amsterdam en het alledaagse leven überhaupt, in de woordwereld van het gedicht. In heel haar poëzie probeert ze precieze individualiteit tegen globale collectiviteit te bewaren of het gevoel tegen het redenerende verstand. Dat laatste heel duidelijk is het gedicht ‘Notisie’: ‘Geleerdheid sou opsluit, uitleg gee / en sulke bronne van verwondering, / as ek maar wou, met wetenskap verdring, / Vandaar dat ek my in onkunde vermei.’

Het klinkt een beetje bedaagd, dit ‘gooi de wetenschap maar in m'n pet’, en misschien niet erg sociaal, dat zoeken naar ‘'n stilte om bodemloos in weg te sak’ maar met de verguisde buitenwereld wordt toch nog genoeg rekening gehouden door de objectieve, redenerende toon en structuur van haar gedichten. Heel typerend voor dit in schemering zich zelf peilende werk dat toch helder wil zijn, is het sonnet ‘Clair-obscur’:

Nee, terugtrek het ek my mie. Miskien
is twee nooit werklik peilbaar vir mekaar,
skif taal tot koeterwaals, kan geen gestaar,
hoe dringend ook, die teenspeler deursien.

Vreemd vind jy dit. Ek het al vroeg geleer
om wat ek nie verstaan vir lief te neem
wyl jy jou lewenslank toen elke sweem
van duisterheid soos 'n geroepene weer.

Miskien juis dáárom hou ek jou in die oog
en in die hart, bronwel van helderheid
gebiedend vir die paslike beleid
van elke dag. Jy mag mý denker deel,
genoeg om jou skerp kante te bestreel,
soveel daarvan as wat jy kan gedoog.

Dit gedicht is in meerdere opzichten een antwoord op eventuele kritiek, en als zodanig een bestand met de buitenwereld, malgré lui misschien, maar tóch. Gaandeweg wordt duidelijk dat het werk van Elisabeth Eybers niet alleen over een modus vivendi gáát, maar het ook zelf ís, in een bekende maar stijlvolle traditie.

■