Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 57]

De paradox van ijskoud genieten
De Verzamelde Gedichten van Gerrit Kouwenaar

Verzamelde Gedichten door Gerrit Kouwenaar Uitgever: Querido 600 p. f65,-

Rein Bloem

In 1950 hield de zestigjarige dichter Pierre Reverdy een radiolezing, die later verscheen in de Mercure de France (nr. 1044): Cette émotion appelée poésie. Reverdy, die toen al een omvangrijk oeuvre van gedichten, romans en verhalen bij elkaar had geschreven en die in het door hem opgerichte avant-gardetijdschrift Nord-Sud (1917) veel over poëzie en beeldende kunst (kubisme) had gepubliceerd, geeft een terugblik op de afgelegde weg, die hem ver van gangbare poëzie vandaan had gebracht.

Dit zijn enkele uitspraken van Reverdy, afkomstig uit die lezing:

- het doel en de ambitie van de dichter is: in zijn werk met eigen middelen een bijzondere emotie op te roepen, die de dingen van de natuur niet kunnen oproepen in de mens;

- het is door de schilderijen van de grote meesters, dat jonge schilders voor het eerst gegrepen worden, door de gedichten van ouderen, dat toekomstige grote dichters ontroerd en gewond worden voor het leven;

- het rebelleren tegen de natuur, het breken met het leven (de werkelijkheid van alledag) is niet een gebrek aan levensvreugde; integendeel wat de dichter het meest opbreekt is een overvloed aan levensvreugde;

- de buitensporige liefde die de dichter voelt voor de werkelijkheid en die hem uitput is, zoals elke vorm van liefde, geen afleidingsmanoeuvre, maar een middel om zich zelf beter in de ander te leren kennen, zoals die ander zich op zijn/haar beurt meer terug zal vinden in jou;

- de gevoelens van de dichter zijn tenaastebij dezelfde als van iedereen, maar toch wil hij iets geven waarvan hij voelt dat het alleen van hem zelf is: het onzegbare dat toch moet worden gezegd;

- het is de wijze waarop dingen worden gezegd die ze ongehoord en onvervreemdbaar maakt, intiem en onafscheidelijk; zo ontmoeten de een en de ander elkaar in hun wezen: dat ze anders zijn;

- zit er in alles poëzie? welnee, in niets zit poëzie, poëzie zit in de bewerking die de dingen in hun onderling verband ondergaan;

- het overhevelen van ongevormde emotie naar esthetisch vlak, zodat met het gewichtsverlies aan aarde en vlees ondragelijk verdriet plaats maakt voor onuitwisbaar genieten - dat is poëzie.

Pierre Reverdy was een levensgenieter in het feestgewoel van Parijs, een vechtersbaas en een druktemaker. Later leidde hij een kluizenaarsbestaan in Solesmes, waar hij van tijd tot tijd uit opdook aan de arm van Coco Chanel. Hij had maar één ambitie: met zijn poëzie iets aan de werkelijkheid van de lezer toevoegen, dat er in die vorm nog niet eerder was.

Stenen muren

Nu zullen de meeste dichters wel hopen dat het hun woorden zijn die bij anderen aankomen, maar het maakt wel verschil of zij in hun verwoording dicht bij de gemeenschappelijke werkelijkheid blijven of er radicaal mee breken. Is dat laatste het geval, dan riskeren zij reacties in de trant van: onmenselijk, abstract, irreëel, niet van deze wereld, gevoelloos.

Een dichter die een gedicht binnenvalt met De deur die niet open gaat en je aan het eind laat staan voor Het huis waar je niet binnen gaat en je ondertussen geen enkel aanknopingspunt of identificatiemogelijkheid geeft, die dichter kan niet rekenen op een warm onthaal. En de stenen muren waar de gedichten van Reverdy vol mee zitten, waar zijn anonieme hij en jij's telkens tegenop lopen en dan maar afwachtend, nee wachtend blijven staan zonder één emotie te verraden of er iets aan te doen, die muren weren blijkbaar ook vele lezers.

Dat geldt voor de ontvangst van Reverdy's werk in eigen land, maar nog meer voor die in ons land, dat aan de paradox van ijskoud genieten altijd een broertje dood heeft gehad. Liever met een aantal fijne luiden souperen in een door noodweer bedreigde tuin dan in een niemandsland stuiten op een muur zonder te weten wat daar achter zit. Liever meeëten met Nijhoff dan met Kouwenaar, die schreef:

Beginnen wij op een heldere middag vol dingen
met een mondje dood
vooreerst in verband met gewoon
dus minder omdat het onder elke steen
krioelt van de meeëters

Het begin klinkt met dat wij heel uitnodigend, maar onmiddellijk en hardhandig wordt de werkelijkheid losgelaten om plaats te maken voor een spel met woorden (doodgewoon) vol mogelijke vondsten en varianten (meeëters) die met het heldere uitgangspunt niets meer te maken hebben.

Een normaal scheppingsproces laat het woord vlees worden, Kouwenaar doet het andersom, het vlees wordt woord:

Kok sprak vereeuwig mij nu
dit menu
en ik schreef lekkere letters en vrat
geen hap

In zijn eerste bundel, Achter een woord (1953), is de werkelijkheid nog volop aanwezig, leefbaar of onleefbaar, en al neemt de poëzie afstand daarvan: achter het woord blijft van alles intact. Wordt de wereld eens omgelogen tot een aardig spel, dan heet het:

Zo is de vreugde,
een grapje dat mag.

Daar valt plezier aan te beleven, maar jaren later in autopsie/anoniem (1965) komt Kouwenaar daarop terug:

....smakelijk eten -
kortom zoals ik vóór jaren al stelde:
een grapje dat mag dus
het omgekeerde -

Kopieerlust

De Nederlandse smaak wordt vooral gekenmerkt door angstvalligheid en nuchtere, zij het in poëzie wat ironische coherentie: kijken wat er in de wereld te koop is, daar woorden voor vinden en als het niet te doen is er een pijnlijke, meewarige glimlach voor overhebben. Daar zit weinig levensvreugde in. Maar voor wie geldt:

het genot is gelijk een overdrijving, grenzeloos.

moet het anders, moet schrijver en lezer de kopieerlust des dagelijksen levens vergaan, moet elk onderwerp veranderen in een lijdend voorwerp. Dat is een vooral pijnlijk proces:

en dat is eten, zich duur-
zaam te goed doen, zich voeden
en ondeugd, zeer zilte nachtelijke spijzen
hazepeper en room: de volle kortstondige vrolijkheid die de huig hekelt
en tot de dood toe pijnigt
vertedert -

Het eventuele geluk zit in de dingen, maar de poëzie zit in de bewerking, de transmutatie (Reverdy) daarvan, in de afzet die de dichter neemt om aan de grens van het bestaanbare te komen, in zijn dodensprong.

Die grondparadox, uitgewerkt in talloze doodgewone woorden en feiten, die in een handomdraai in hun tegendeel verkeren (licht/donker, snelheid/stilstand, wit/zwart, hard/zacht, bouwen/breken) verbindt Kouwenaar met dichters als Reverdy en Wallace Stevens (diens absence in reality), warmbloedige levensgenieters, die het overdreven aanbod alleen aankunnen in min of meer ijskoude bewoordingen.

Voor een bepaald soort lezers hoeft dat niet, die hebben al gegeten en gedronken vóór hun wat wordt opgedist, de oververzadigden van de voorgekauwde en gestampte dus zeer coherente pot.

ik maak
kettingreacties van werkelijkheden
uitgespuwd of gegeten

en zo ontstaat een wereld, een stad, een huis

een stad onherkenbaar voor hen die menen
waar eens een huis stond is thans
het niets.

Het onmogelijke karwei waarvan Kouwenaar ons zeshonderd bladzijden laat genieten is in de loop van meer dan vijfentwintig jaar veranderd van aard. Aanvankelijk ging het om De ondoordringbare landkaart, de werkelijkheid die niet onder woorden te brengen is; daarna om Het gebruik van woorden, het beproeven van een ars combinatoria, waarin de werkelijkheid ontdaan moet worden van zijn herkenbaarheden, het moet Zonder namen. Vanaf 100 gedichten (1969) wordt Kouwenaar persoonlijker in het wegwerken van biografisch materiaal: herinneringen, feitelijke gegevens worden uit vergeten vaatjes getapt om nu pas, omgeroerd en ingedikt, hun volledige flavour te krijgen.

[p. 58]

Die procesgang tot dan toe zou je wat betreft het verwerken (verwerkelijken) van de werkelijkheid kunnen beschrijven als het kan niet/ het moet/ het kan. In de laatste jaren, van Landschappen en andere gebeurtenissen (1974) tot Volledig volmaakte oneetbare perzik (1978) komt daar nog iets bij: het hoeft zonodig niet meer, dus (leve het incoherente denken) ik blijf het proberen. In die laatste bundels zitten rustpunten, waarop de werkelijkheid als oneetbaar wordt genoten, daar hoef je je handen en woorden niet meer vuil aan te maken, wat en waarom zou je je nog willen verplaatsen, vertreden, verschrijven:

wat men altijd bedoelde: snelheid
terwijl men stilzit, dit
blijkt al gemetseld, dicht

men lust iets, vult lucht op, houdt
het met vlees en herkent
de afbraak in dingen...

De bewondering voor de dichter, die in zijn werk zoveel gekruide werkelijkheden op het bord heeft getoverd, ontplooit zich hier tot grote ontroering, meeëten hoeft niet, het staat voor ons klaar. Naast die rustpunten is er nog veel te doen, moet er nog fel tekeer worden gegaan om de kansen die het leven geeft waar te maken. Overal in de Verzamelde gedichten zijn programmatische gedichten te vinden over hoe het moet, hoe het zou kunnen, hoe het bereid en gesoupeerd kan worden. Vaak gaat dat heel imperatief toe, inderdaad de kok heeft het voor het zeggen:

Doe die deur open
doe nu toch die dichte deur open

doe nu toch dat kleine elastiekje af
van dat grote pak brood

doe de grond open het licht open het oog
probeer te zien waar het zwart zit

probeer je hand op te tillen
probeer je vuist uit te leggen
probeer een vinger te breken

proef je bloed roep je mond
om de knoop te ontwarren om te zeggen
hoe je proeft dat het zou smaken moeten

maak met andere woorden die deur dicht
maak nu toch eindelijk eensvoorgoed
die open deur dicht -

Het is een hardhandige uitnodiging, gericht aan schrijver en lezer: zit er een traan of vuiltje in het oog, dan moet een opening geforceerd worden, ook in dichterlijke zaken.

■