Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 54]

Zinnige dweepzucht
De brieven van Bettina von Arnim (1785-1859)

Frauenbriefe der Romantik Uitgegeven door Katja Behrens 449 p., f17,30
Bettina von Arnims Armenbuch Uitgegeven door Werner Vordtriebe 136 p., f9,25
Achim und Bettina in ihren Briefen Briefwechsel Achim von Arnim und Bettina Brentano Uitgegeven door Werner Vordtriebe, ingeleid door Rudolf Alexander Schröder 2 delen, 986 p., f117,10
Al deze boeken zijn uitgegeven door Insel Verlag en worden geïmporteerd door Nilsson & Lamm

Rinus van Hattum

In het veelbecommentarieerde Pruisenjaar 1981 is aan de plaats van de vrouw in het culturele leven van Pruisen geen overmatige aandacht besteed. ‘Vrouwen van betekenis’ waren er wél, zoals Rahel Vamhagen, Karoline von Giinderode, Caroline Schlegel-Schelling, Dorothea Veith-Schlegel, Susette Gontard en Bettina von Arnim. Ze werden allemaal geboren tussen 1763 en 1785, beleefden allen in hun jonge jaren de weerslag van de Franse Revolutie en/of werden volwassen in een door Frankrijk bezet vaderland. Het waren deze vrouwen die in hun land, (elders was dit allang niets bijzonders meer) voor het eerst uit de privé-sfeer braken.

Vanaf Susette Gontard (de Diotima van Hölderlin) die nog geheel en al beantwoordde aan het beeld dat men traditioneel van de vrouw had, tot de zelfstandige, bijna geëmancipeerd te noemen Bettina von Arnim drukten zij definitief hun stempel op de Duitse romantiek. Hun veelvuldige onderlinge relaties, hun literaire salons, maar ook hun voor die tijd nog ongewone optreden als geëngageerde vrouw en critica van sociale misstanden worden uitvoerig gedocumenteerd in de bundel Frauenbriefe der Romantik, waarin de brieven van nog drie andere bijzondere vrouwen, Caroline von Humboldt, Caroline Michaelis en Elise von der Recke, helaas geen plaats hebben gekregen.

Naast Rahel Varnhagen is van deze briefschrijfsters in het bijzonder Bettina von Arnim bekend gebleven omdat zij ijverde voor betere sociale omstandigheden voor de armen en door het merkwaardige huwelijk dat zij in 1811 sloot met Achim von Arnim, de vriend van haar broer Clemens Brentano. Na hun huwelijk trok hij zich terug op zijn landgoed om dat vol plichtsbetrachting te besturen. De avonden wijdde hij aan het schrijven van romans en gedichten. Zij woonde in het levendige Berlijn, ontving er haar gasten, converseerde, correspondeerde en musiceerde.

Wat was dat voor een huwelijk, dat tot het overlijden van de man twintig jaar stand hield en waarvan de tussen beide partners gevoerde correspondentie zo'n duizend pagina's druks beslaan? Het betreft hier in geen geval een verstandshuwelijk, want uit de 541 brieven spreekt van begin tot eind een gelijkblijvende liefde en oprechte belangstelling in elkaars doen en laten.

Mythe

Dat Achim en Bettina elkaar niet zouden hebben verdragen vanwege zijn ongezellige hang naar eenzaamheid en haar luidruchtigheid en gebrek aan tact, is een mythe. Eén van die vele mythen overigens, die Bettina in haar lust tot overdrijving en mystificering maar al te graag zèlf bij jaloerse vrouwen en geërgerde mannen in stand hield. Merkwaardig genoeg trad Bettina, die vol geestdrift tekende, schilderde, modelleerde en musiceerde, in haar huwelijksjaren niet als schrijfster naar voren. Dat gebeurde eerst na Achims dood in 1831. We nemen aan dat zijn literaire arbeid onbedoeld de hare in de weg stond.

Naast Goethe (‘En het vlees werd geest’, zou ze onder diens beeld hebben willen zenen) bestond er voor Bettina maar één dichter: Achim. Al haar brieven hadden tot doel hem uit zijn landbouweconomische gevangenis naar de vrijheid te halen die een dichter als hij voor zijn daden en dromen nodig had. Maar vrijheid betekende voor beiden iets anders.

Bettina von Arnim

In zijn brieven was Achim niet de dichter. Hij toonde zich in zijn mededelingen geheel van zijn huisbakken kant, terwijl Bettina juist steeds weer aanleiding vond tussen de vele berichten over de kinderen en het dienstbodevraagstuk door, haar eigen kunstprestaties en -ambities te memoreren. De dichtkunst was niet Arnims belangrijkste interesse; naast zijn eigenlijke vak, het recht, waren dat de exacte wetenschappen, de wiskunde en bovenal de natuurkunde. Zijn publikaties op dit terrein schijnen ook niet geheel zonder waarde.

In 1802, hij is dan eenentwintig jaar, publiceert hij zijn eerste boek, de wonderlijke roman Hollins Liebesleben. Deze was bedoeld als pendant van Godwi oder das steinerne Bild der Mutter van zijn vriend Clemens Brentano, die niet alleen zijn zwager zou worden, doch vooral met Arnim verbonden zou blijven door hun beider verzameling Duitse volksliederen Des Knaben Wunderhorn (1805-1808).

Ook in 1802 leerde Arnim in het ouderlijk huis der Brentano's te Frankfurt Bettina kennen en zag haar daarna pas weer in 1805; het was geen liefde op het eerste gezicht. Eerst in de loop der jaren van vrienden tot geliefden geworden, beslisten zij in 1811 tot een huwelijk. Het waren twee heel verschillende werelden die in dat echtverbond bijeenkwamen. Achim (afkorting van Joachim) von Arnim (1781-1831 - deze jaartallen maken hem alleen al actueel) was een telg van de Noord-Oostduitse grensadel. Samen met zijn broer werd hij door zijn grootmoeder opgevoed. Hij had een sombere en in zich zelf gekeerde natuur, had de neiging veel te piekeren en verkeerde niet graag in groot gezelschap. Met recht zou hij een prototype van de romanticus mogen heten, als we maar wisten wat dat begrip precies inhield. In de begintijd van zijn huwelijk schreef hij aan de hoogleraar en latere minister Von Savigny: ‘Het is nu eenmaal mijn gewoonte, die ik niet meer kan afleren, mij sneller te verliezen in treurige dan in vrolijke verwachtingen.’

Springerig type

Geheel anders dan haar man, maar niet minder romantisch ingesteld, was Bettina (= Elisabeth) Brentano (1785-1859). Haar vader was uit Tremezzo aan het zuidelijke en zonnige Comomeer naar Frankfurt gekomen en kwam daar als vermogend koopman, zij het ook nouveau riche, in aanzien. Eerst veel later is de adellijke afkomst van ook deze familie gebleken. Uit zijn drie hu-

[p. 55]

welijken sproten totaal twintig kinderen waarvan er in 1802, toen Achim en Bettina elkaar leerden kennen, nog elf in het grote huis ‘Zum goldenen Kopf’ aan de Sandgasse woonden. Bettina's ouders waren toen reeds dood. Na enige jaren kloosterschool (het is verleidelijk haar latere godsdiensthaat daaruit te verklaren) werd ook zij verder door haar grootmoeder opgevoed. Eenmaal weer terug in het ouderlijk huis wende zij snel aan een ruime en luidruchtige familiekring. Dit was ook geheel in overeenstemming met haar levendige, vaak overdreven en geforceerde vrolijkheid. Zij bezat een wat schwärmerische aard en was steeds tot overdrijving geneigd, of het nu om sympathieën of antipathieën ging. Ook over haar hebben we een getuigenis van een tijdgenoot en vriend. In 1808, schreef Wilhelm von Humboldt dat Bettina hem ten zeerste verstomd heeft doen staan. ‘Zulk een levendigheid, zulke gedachten- en lichaamssprongen (want nu eens zit ze op de grond, dan weer op de kachel), zo veel geest en zo veel dwaasheid is ongehoord.’

Het leven van dit springerig type zou van verwachtingen en desillusies aaneenhangen. Want haar ‘hochgesteigerter Gefühlsrhetorik’, haar ‘schwindelnder Seelenflug’, haar ‘Himmelsstürmerei’, zoals inleider Schröder dat noemt, moesten toch steeds weer in de realiteit eindigen. Die realiteit maken we zestien jaar lang mee door de brieven die vanaf 1815 zonder onderbreking spreken van zorg en vreugde, van hoop en teleurstelling, en vooral getuigen van Bettina's moeite met het gedurig gescheiden zijn, van Achim.

Een slecht huwelijk was het ondanks alle geografische en psychologische tegenstellingen niet. Bettina schreef op 1 februari 1831 over Arnims dood aan de gebroeders Grimm: ‘Gij lieve vrienden van Arnim! “Wanneer er twee in mijn naam bijeen zijn, dan verkeer ik onder kun,” zegt Christus, die voor de zijnen is gestorven. Arnim is ook voor de zijnen gestorven, want zijn dood heeft ons allen bijeengebracht, en zijn woord is in ons levend geworden; en elke gebeurtenis in zijn leven getuigt van zijn liefde.’

Afgezien van de biografische kennis die de correspondentie ons verschaft, heeft zij ook waarde uit cultureel-geschiedkundig en sociologisch oogpunt. De brieven berichten ons over woontoestanden in de stad en op het land, over de onwetendheid der artsen, het mesmerisme, de homeopathie, de hygiënische wantoestanden, de gezondheidszorg die voor de kleinste kinderen wijn en bier als versterkende middelen aanbeveelt, en over nog zoveel meer. Verder ontmoeten we uiteraard tout-Berlin, vanaf de verwanten en de naamloze stoet dienstboden tot de grote namen van onder meer Goethe, Hegel, de Grimms, de Von Humboldts, Schleiermacher, Schadow, Schinkel, Uhland, Kerner. Een van biografische gegevens voorzien personenregister verschaft de toegang tot deze en andere eerste- of tweederangsfiguren. Deze met zorg uitgevoerde briefeditie is dus veel meer dan de geschiedenis van een huwelijk, dan de weergave van twintig jaar streven naar eenwording, maar dat laatste is zij natuurlijk wel in de eerste plaats.

Arme wevers

Eerst na Achims dood komt de schrijfster in Bettina naar voren. In haar ten dele gefingeerde roman Goethes Briefwechsel mit einem Kinde (1835) blijft zij de briefvorm trouw. Uit de brieven die zij van haar broer ontving en haar antwoorden erop stelde zij verder in 1844 Clemens Brentanos Frühlingskranz samen. In beide werken springt ze nogal onbekommerd met de werkelijkheid om. De alledaagse realiteit in de meest schrijnende zin werd in datzelfde jaar 1844 voor haar aanleiding aan een groot werk over het armenwezen te denken. Geen van haar boeken was reeds voor het verschijnen zo beroemd als dit ‘Armenbuch’. De voorgeschiedenis van het project begon twee jaar eerder, toen de regering in Potsdam een prijsvraag uitschreef ter beantwoording van de vraag of de klachten over de toenemende armoe gerechtvaardigd waren, wat de oorzaken en kenmerken der verarming waren en welke stappen men ertegen kon nemen. Dat de commissie eerder historische en theoretische antwoorden verwachtte dan praktische aanwijzingen om die armoe op te heffen, ontging Bettina geheel en al.

In deze tijd kwam zij in contact met een aantal jonge radicalen. Haar zoon Friedmund schreef onder de indruk van de ontstane gedachtenwisseling in 1843 zijn eerste politieke schriftuur: Was ist Eigentum? Begin 1844 hoorde Bettina dat ergens in Silezië een zekere fabrikant Schloeffel zich voor verbetering van de arme wevers inzette. Op haar verzoek stelde hij een lijst samen van gegevens over tweeënnegentig armen in zijn omgeving. Naar aanleiding van deze lijst deed Bettina op 15 mei van dat jaar in alle grote Duitse kranten een oproep om gegevens over het armenwezen in alle delen van het land toegezonden te krijgen om deze tot een uitvoerig werk te ordenen. In tegenstelling tot wat lang werd aangenomen, heeft er nooit een ‘Armenbuch’ van de hand van Bettina bestaan; de lijsten zelf zouden het armenboek hebben moeten vormen. Het onderzoek van Werner Vordtriede leert dat die lijst zo'n 250 bladzijden zouden moeten beslaan. Van publikatie zou evenwel niets komen, daar deze, na de weversopstand van juni 1844, gelijk zou hebben gestaan met een poging tot opruiing.

Communiste

Van opruiing werd zij trouwens al beschuldigd door de advertentie zelf en door haar Dies Buch gehört dem König (1843) dat bij het volk valse verwachtingen zou hebben gewekt en daardoor de oorzaak der opstand zou zijn geweest. Naar we uit het dagboek van Varnhagen von Ense weten, zou Bettina aan minister Alexander von Humboldt hebben geschreven dat hij zich om het boek geen zorgen meer hoefde te maken, maar dat ze wel een goede raad voor de koning had, om namelijk de voorgenomen bouw van een dom liever te wijzigen in die van duizend arbeidershutten in Silezië. Het scheelde weinig of zij werd, evenals George Sand, met wie zij ooit een onderschepte brief had gewisseld, van communisme beschuldig. Vóór 1848 was dat immers nog zo'n vaag begrip dat ieder die zich het lot van de armen aantrok of er een enigszins afwijkend levenspatroon op nahield, voor communist werd gehouden. De fabrikant Schloeffel zette zich daadwerkelijk voor de armen in en bekocht dat met een halfjaar gevangenisstraf.

Bettina's uittreksels uit het werk van de Zweedse econoom Georg Svederus en haar brieven aan de koning van Pruisen leren dat zij heel zinnige ideeën heeft gehad over de opheffing der zogenaamde lagere standen, over hun aandeel in de volksvertegenwoordiging en over gezondere economische verhoudingen in het algemeen. Dat zij hierbij een volstrekt afwijzende houding ten opzichte van het christendom aannam, was in die tijd van schrijvende en economiserende priesters en dominees iets bijzonders, helemaal voor een vrouw. Het valt echter te betreuren dat zij voor de uiteenzetting van haar gedachten zich in een zogenoemde ‘brentanosche Symbolsprache’ uitdrukte, die zij met haar broer gemeen had. Meer ‘bettinisch’ van stijl is zij in haar gedachten over het Pruisisch koningschap. De goedwillende vorst en zijn slechte raadgevers heten in haar parabelen Gott en Teufel. Zich zelf ziet zij als goede genius aan de voet van de troon. Zij richt zich geheel niet op maatschappelijke revoluties of op een nieuwe organisatie in het arbeidsproces; wat ze wil is niets meer of minder dan een ‘innere Neuerschaffung des Menschlichen’, bij de armen, meer nog bij de rijken, maar het meest bij de koning.

Met soms wel wat vergaande nauwkeurigheid doet Werner Vordtriede verslag van Bettina's maatschappelijk engagement. Dat het boekje wat rommelig is ingedeeld en in de chronologie voortdurend heen en weer springt (wat past trouwens meer bij Bettina's karakter?) neemt niet weg dat het een goed beeld geeft van deze zelfstandig denkende vrouw uit het midden van de vorige eeuw.

■