Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 46]

Een fijne neus voor drijfveren
Leon Edels opvattingen over psychologie en schrijvers

Stuff of Sleep and Dreams Experiments in literary psychology door Leon Edel Uitgever: Harper & Row, f 62,40 Importeur: Nilsson & Lamm

Jan Fontijn

Experimenten in literatuurpsychologie noemt Leon Edel zijn essays die hij onder de titel Stuff of sleep and dreams bundelde. Nu geeft de term ‘literatuurpsychologie’ heel wat verwarring omdat daaronder de meest uiteenlopende activiteiten vallen. De een noemt zich literatuurpsycholoog omdat hij Jungs archetypen in een oeuvre kan aanwijzen, een ander omdat hij Freuds Oedipus-complex in een tekst op het spoor is, weer een ander omdat hij een verband kan leggen tussen de jeugd van een schrijver en de thematiek van zijn werk of omdat hij de verhoogde polsslag en bloeddruk bij lezers van literatuur registreert. En dan ben ik verre van volledig.

Literatuurpsychologisch onderzoek kan soms heel zinnig zijn, ja bijna noodzakelijk. Als bij voorbeeld Vestdijk in Meneer Visser's hellevaart en Hermans in Nooit meer slapen of Van Eeden in Van de koele meeren des doods gebruik maken van psychologie bij de karakterisering van hun personages, dan is het vrij voor de hand liggend om ‘psychologisch’ te interpreteren. Iets anders wordt het als critici of literatuuronderzoekers een hoeveelheid psychoanalytisch jargon op een soms vijandige wijze op de schrijver en zijn werk loslaten. Men heeft dan de pretentie dat men schrijvers binnenste buiten keert en hun ware gezicht laat zien. Van enige sympathie voor of verwantschap met de schrijver en zijn werk is in dat geval geen sprake. De schrijver wordt als een patiënt op de divan gelegd en als neuroot of psychopaat geëtiketteerd. Van beide richtingen in de literatuurpsychologie, de zinnige, voorzichtige en de onzinnige, kwaadaardige richting, zijn er in Nederland wel voorbeelden te vinden, al moet ik er meteen bijzeggen dat literatuurpsychologie hier weinig beoefend is. Een verklaring voor dat laatste is misschien te vinden in het ontbreken van een grote biografische traditie in ons land.

Leon Edel

Bij Leon Edel, auteur van de omvangrijke en veelgeprezen biografie van Henry James, kan je heel goed zien dat een goed biograaf van schrijvers deskundig moet zijn op het gebied van de literatuurpsychologie. Edel heeft verstandige dingen geschreven over de biografie. Zo is hij ervan overtuigd dat de biograaf als hij de onbewuste mythe van een schrijver kan betrappen, de kern van zijn persoonlijkheid die de drijfveer is van zijn handelen, al voor de helft binnen is. Er zijn dan heel wat biografische feiten die bijna vanzelfsprekend hun plaats krijgen.

Drijfveren

In zijn essaybundel geeft Edel aan wat hij onder literatuurpsychologie wil verstaan. Literatuurpsychologie is voor hem de studie van wat literatuur uitdrukt van de mens die het schept. Zo geformuleerd zegt deze definitie niet veel. Natuurlijk drukt literatuur van alles en nog wat van zijn maker uit: zijn politieke of morele of godsdienstige overtuigingen bij voorbeeld. Maar daar gaat het Edel niet in de eerste plaats om. Wat zijn essays steeds centraal stellen, is de mening dat een literair werk nooit onpersoonlijk is, ook al doet een schrijver zijn uiterste best om zich te vermommen en zich te verbergen achter de maskers van het onpersoonlijke. Of een schrijver wil of niet, zo meent Edel, hij zal keuzes moeten maken bij het schrijven. Hij zal moeten kiezen welke beelden, welke vormen, welke situaties of welke namen hij zal gebruiken. En het is juist bij die keuzes dat je de auteur op zijn onbewuste drijfveren bij het schrijven kan betrappen. Dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Je moet je niet alleen totaal ingeleefd hebben in de persoon van de schrijver en zijn werk maar je moet ook goed op de hoogte zijn van de algemene literaire conventies van de tijd waarin de schrijver leeft en werkt. Want alleen tegen deze achtergrond kan je het persoonlijke bepalen. Een goed literatuurpsycholoog - en Edel is dat - heeft niet alleen een degelijke kennis van de biografie van een auteur maar heeft ook een grote belezenheid. Edel bezit bovendien wat ik gemakshalve ‘psychologische intuïtie’ noem. Ik bedoel daarmee dat hij een fijne neus heeft voor de momenten waarin onbewuste en onderdrukte gevoelens van een auteur te voorschijn komen in zijn werk. Hij is tuk op ogenschijnlijk kleine tekens waar de mens zich mee verraadt: bij voorbeeld een verschrijving, een naamgeving. Er zijn daar in zijn essays mooie voorbeelden van te geven. Zo draagt Hugh Walpole zijn laatste novelle The killer and the slain op aan ‘the great author of The Turning of the Screw’. Walpole vergist zich: de titel van Henry James' novelle luidt The Turn of the Screw. De verschrijving, zo ontdekt Edel, maakt een onopgelost en permanent conflict van Walpole zichtbaar ten opzichte van James, een schrijver die Walpole zowel bewonderde als benijdde. Als een waar detective weet Edel feiten, die in tijd soms ver uit elkaar liggen, met elkaar in verbinding te brengen.

Mythen

De psychologische kennis waarvan Edel gebruik maakt, is goed beschouwd over het algemeen vrij elementair en getuigt van veel gezond verstand. Dure woorden en ingewikkelde psychologische verklaringen zul je bij Edel niet of nauwelijks vinden. De invloed van Adler, met wie Edel in 1930 kennis maakte, is hier en daar te merken. Hoe mensen van macht gebruik maken en hoe ze proberen te ontsnappen uit een anonieme wereld, wordt dan ook meerdere malen aan de orde gesteld.

Een van de functies die de literatuurpsychologie voor Leon Edel heeft, is het ondergraven van mythen over schrijvers en hun werk. Van de mythe van Thoreau, levend in de wilde natuur van Walden, laat hij weinig heel. De vraag waar het Edel om te doen is, luidt: waarom ging Thoreau eigenlijk naar Walden Pond? Om die vraag te beantwoorden worden feiten uit het leven van Thoreau door hem opnieuw geïnterpreteerd en gewaardeerd. Zo worden de bosbrand die Thoreau als kind veroorzaakte en de woede van de plaatselijke bevolking ten gevolge daarvan door Edel erg belangrijk gevonden. Jarenlang spreken bewoners uit de omgeving over Thoreau in misprijzende termen: ‘that damned rascal’. Een van de redenen waarom Thoreau naar Walden trok, was dat hij wilde ontkomen aan die vijandschap. Wat Edel in feite doet, is de biografie van Thoreau op belangrijke punten herschrijven, omdat hij andere vragen stelt. Dat Thoreau Walden Pond koos, waar hij als het ware de bel voor het eten van zijn ouderlijk huis kon horen luiden, wordt verklaarbaar in het licht van de grote moederbinding van Thoreau.

Edel bekent dat hij ook zelf niet ontkomt aan het scheppen van mythen. Een mythe die hij jarenlang koesterde, is Joyce geweest. Hij heeft de Ierse schrijver een aantal malen ontmoet. Op middelbare leeftijd komt Edel tot de ontdekking dat de Joyce van zijn vroege bewondering een held van een sprookje was, geschreven door hem zelf en door Joyce. Joyce blijkt een psychopaat te zijn, een veeleisende, egocentrische, pedante, paranoïde persoonlijkheid. Joyce verzon de mythe dat de hele wereld tegen hem was. Volgens Edel schreef Joyce niet voor de literatuur maar uit persoonlijke wraak. De felheid waarmee Edel Joyce aanvalt, heeft iets te veel van de teleurstelling van een teleurgestelde minnaar. Hij wordt zelfs moralistisch als hij het sadomasochisme van Joyce ter sprake brengt. Literatuurpsychologie kan nadelig werken als het beeld dat zij geeft van de persoonlijkheid van een schrijver en diens motieven tot schrijven te veel de kijk op het werk gaat bepalen. Dat is bij Edel het geval wanneer hij de pathologische elementen in de kunst van Joyce benadrukt.

[p. 47]

Het nadeel van de literatuurpsychologische methode is dat de aandacht voor de psychologische kanten van de schrijver en zijn werk ten koste gaat van bij voorbeeld de sociale kanten. Bij Edels essays heb je af en toe de indruk dat schrijvers alleen maar schrijven om depressies te overwinnen. Het gevaar dreigt zelfs dat hij een te stereotiep beeld van een schrijver wil opdringen aan de lezer. Zo beweert hij in het overigens uiterst leesbare essay over Eliot: Poets do feel more than most persons; that is why they are poets’. Ik geloof daar niets van. Dichters voelen niet meer dan de meeste andere mensen. Wel hebben ze meer dan andere mensen de behoefte en wie weet het talent om hun gevoelens onder woorden te brengen. Dat schrijvers bij uitstek treurige, bedroefde mensen zijn, zoals hij in zijn essay ‘Tristimania: the madness of art’ beweert, betwijfel ik ook. Hetzelfde essay geeft ook een paar voorbeelden van wilde speculaties van Edel. Zo zou Tolstoi, toen hij op hoge leeftijd in een klein spoorwegstation stierf, de dood van zijn heldin Anna Karenina onder de trein symbolisch doorleefd hebben, maar dan zonder de gewelddaad.

Maar dat alles neemt niet weg dat ik Edels essays met belangstelling heb gelezen. Edel is een goed stilist, die in staat is in een beperkt aantal bladzijden de lezer te informeren over de essentiële momenten van een leven van een auteur. Het essay over Virginia Woolf lijkt me daarvan een goed voorbeeld. Wie zoals hij schrijft over schrijvers en literatuur, houdt niet alleen van literatuur maar is ook in staat zich in allerlei levens in te leven. Je zou dat laatste, dat vermogen tot identificatie, Edels humanisme kunnen noemen of, zo men wil, zijn levenswijsheid. Een staaltje daarvan is terug te vinden in het essay ‘Portrait of the artist as an old man’, waarin hij de verschillende manieren waarop Tolstoi, Henry James en Yeats op het ouder worden reageren met elkaar vergelijkt.

In een van de gaafste essays in de bundel, dat over Edmund Wilson, prijst Edel in Wilsons kritieken onder andere de weigering om kritiek als machtsinstrument te beschouwen en de deernis met het lijden waaruit zoveel kunst wordt geboren. Het lijkt me ook een uitstekende karakteristiek van Edels essays.

■