Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 38]

Morele hereboeren en academische eekhoorns
De hardnekkige tegenstem van Gore Vidal

Pink Triangle and Yellow Star Essays door Gore Vidal Uitgever: Heinemann, 278 p., f57,20 Importeur: Nilsson & Lamm

Ed Schilders

‘Er is veel tact voor nodig om roddel goed te gebruiken,’ schrijft Gore Vidal halverwege zijn essay naar aanleiding van de Engelse romancier en criticus V.S. Pritchett, en hij prijst Pritchett omdat deze nooit uit het oog verliest dat hij ‘schrijft over het schrijven en niet over de schrijver privé’. De twee opmerkingen hangen samen. Ze vormen een onderdeel van Vidals tirade tegen de Amerikaanse manier van literaire geschiedschrijving en kritiek. Die concentreert zich te zeer op de schrijver privé zodat ze is uitgegroeid tot het roddelachtigste literatuurbedrijf ter wereld, en slechts weinig zich criticus noemende schrijvers bezitten de tact om de voorhanden privégegevens ‘goed te gebruiken’.

De bundel Pink Triangle and Yellow Star opent met drie portretten die niet geheel roddelvrij zijn. Vidal graaft achtereenvolgens gedetailleerd in de levens van Scott Fitzgerald, Edmund Wilson en Christopher Isherwood. In het stuk over F. Scott wordt nog eens het welbekende, door Hemingway in boek en brief en aan de bar rondvertelde verhaal herhaald, dat Scott zich tot hem wendde met bezorgde vragen omtrent de lengte van zijn manvormig aanhangsel. Over Wilson wordt gesuggereerd dat hij een zekere erotische belangstelling voor schoenen gehad zou hebben. Isherwood zou in Berlijn 1931 bijna een relatie met de Amerikaanse auteur Paul Bowles begonnen zijn. Leuke terzijdes als je ze nog niet kende of als je zelf van damesschoentjes houdt, maar niet echt beduidend, niet echt ‘goed gebruikt’.

Gore Vidal

Edmund Wilson

Tekeningen van David Levine

Belangrijker is dat we in deze portretten reeds de stellingen vinden die vooruit blijken te wijzen naar twee essays waarin Vidal een somber beeld schetst van de Amerikaanse literatuur. De portretten blijken, achteraf, illustraties bij die essays: V.S. Pritchett as critic en Thomas Love Peacock: The Novel of Ideas.

Meteen al in het stuk over Fitzgerald duikt de scholar-squirrel op, de academische eekhoorn, een literatuurdeskundige die in het essay naar aanleiding van Pritchett in zijn ware gedaante getoond wordt, als roddelheer of literaire koppelbaas. Hoe deze eekhoorns te werk gaan, wordt al in het kort aangegeven in het portret van Wilson: hun kritische en historische studies ‘zijn niet bedoeld om gelezen te worden maar om onderwezen te worden’, een gedachte die bij en met Peacock definitief wordt uitgewerkt (met een mooie gastrol van Mary McCarthy).

De tweede helft van de bundel bevat negen essays waarin steeds een aspect van de Amerikaanse politiek of samenleving centraal staat. Ook daaronder duidelijk twee lijsttrekkers: Sex is Politics en Pink Triangle and Yellow Star. Ze bevatten Vidals tegenaanval op de steeds arroganter en intoleranter wordende publikaties vanuit rechtse, behoudende kringen. Vier grootse stukken dus, waarmee niet bedoeld wordt dat de andere vijftien niet interessant zouden zijn. Ze zijn anders. Gedetailleerd informatief, zoals een heel lang stuk over de boeken van Frank L. Baum en zijn Wizard of Oz (kan het zijn, vraagt Vidal zich af, dat Baum nog gelezen wordt omdat hij niet onderwezen wordt?), of verhelderend, zoals een stuk over Theodore Roosevelt, An American Sissy.

Nieuw Rechts

In de vier belangrijkste stukken echter heeft Vidal zijn ongenoegens het meest effectief gebundeld. Bovendien is het mogelijk, zo niet noodzakelijk, na lezing een verband te leggen tussen de literaire praktijken van Academe en de propaganda van de nieuwe, rechtse Moral Majority. Het eerste bestaat voornamelijk uit roddel, het tweede blinkt uit in vooroordelen, twee zaken die elkaar perfect verstaan.

Sex is Politics geeft een historisch overzicht van christelijke opvattingen omtrent altijd actuele onderwerpen als overspel, prostitutie en homoseksualiteit. De verwarring die de kerkvaders en schriftgeleerden hieromtrent gezaaid hebben, wordt momenteel in de VS ijverig geoogst door morele hereboeren als Alfred Kazin, Joseph Epstein, Hilton Kramer en Norman Podhoretz, aangemoedigd door Nieuw Rechts, evangelische kerken en organisaties als Family Saviors. Burgers die (bij voorbeeld) tegen vakbonden voor ambtenaren zijn, tegen seksuele voorlichting, controle

[p. 39]

op wapenbezit, amnestie, kindercrèches en milieubescherming, maar vóór de doodstraf, kernwapens, de CIA en in het openbaar bidden. De lijst van politieke punten die Family Saviors de laatste jaren gescoord heeft, is verbluffend. En hoewel Vidal daar met niet één woord over schrijft, lijkt het nuttig op te merken dat deze burgers zich natuurlijk ook tegen een literatuur keren die zich direct of indirect tegen hun intolerante idealen verzet, en dat we hier de krachten moeten zoeken die zich sterk maken voor literaire censuur in bibliotheken en scholen.

Vidal zelf concentreert zich op de nieuwe golf van publikaties waaruit blijkt dat homofobie in deze kringen bizarre proporties begint aan te nemen, tot op een fascistoïde niveau: ‘Als ik daartoe de macht had, zou ik homoseksualiteit van deze aarde wegwensen (Epstein in Harper's Magazine).’

Pink Triangle sluit hier direct bij aan en concentreert zich op een lang, fag-baiting propagandastuk, geschreven door hereboerin Midge Decter, een moderne onbevlekte maagd in vergelijking waarmee Anita Bryant verbleekt tot een Maria Magdalena. Ongelooflijke vooroordelen achter een masker van wijsheid en mensenkennis. Decter: ‘veel homoseksuelen doen tegenwoordig verwoede pogingen tot zelfvernietiging... het aantal zelfmoorden is in deze kringen verbijsterend hoog.’ Niet hoger echter, merkt Vidal op, dan het cijfer met betrekking tot de totale bevolking.

Roddel en rancune

Een vooroordeel verhoudt zich tot een levensovertuiging als roddel tot een essay. Vooroordelen worden door Vidal uitstekend benut om in de tegenaanval te gaan en de red neck divines terecht te wijzen. De tweede beste essays over literatuur zijn die stukken waarin Vidal zich in dezelfde positie geplaatst heeft als die waarin hij zich ten overstaan van de boertige moralisten bevond. De tegenstanders blijven nu anoniem, worden aangeduid met een aantal koosnaampjes als Academic Squirrels - omdat ze zo voorbeeldig hun literaire nootjes verzamelen - en de hacks of Academe - omdat ze hun nootjes zo onbehoorlijk kraken. Het zijn de academici die zich specialiseren in privé- en roddelpraatjes, en dat dan onderbrengen in biografieën, brievenboeken en geannoteerde waslijsten van F. Scott Fitzgerald; theoretici die een modieus jargon van buiten leren en zich dan professor mogen noemen. ‘Tegenwoordig moraliseren onze critici ad hominem, of ze beweren dat literaire kunst een van de natuurwetenschappen is, en dus wanhopig behoefte heeft aan neologismen, diagrammen en wetten.’ Waarbij ad hominem gelezen moet worden als de moraliteit die gevoed wordt door roddel en rancune. Alleen als critici op voorhand overtuigd zijn dat de schrijver een GP is, een Good Person, wordt ook zijn werk ‘goed’ bevonden. Een GP is degene die ‘impliciet alle vooroordelen van de heersende middenklasse accepteert.’ De criticus als handlanger van de Moral Majority. Net als de onlangs overleden John Gardner (in On Moral Fiction) is Vidal uiterst pessimistisch over de huidige, literaire, stand van zaken. Te pessimistisch misschien, maar het is een feit dat niet alleen academici, critici en historici het in groten getale laten afweten, maar ook het lezend publiek, dat zich steeds definitiever afkeert van de literatuur ‘die de mythes creëert waarop een samenleving kan voortbestaan...’ (Gardner). Voeg daarbij de publiekgerichtheid van het Amerikaanse uitgeversbedrijf en de kansen voor de Morele Kunst (Gardner) of de Novel of Ideas (Vidal) slinken van jaar tot jaar.

Subversieve concepten

De groeiende afkeer, thuis en op school, van deze literatuur wordt door Vidal zo omschreven: ‘Amerikanen zullen nooit een literatuur aanvaarden die zich niet onvoorwaardelijk achter de vooroordelen en aspiraties schaart van een machtige en intolerante middenklasse die momenteel doende is zijn machtige kerken te verbinden met even machtige universiteiten, waar wat gezegd en gedacht wordt in een confectie-artikel veranderd wordt...’ De universiteit als handlanger van de evangelische kerk, ultrarechts en de academie. De een schrijft een intolerant moreel klimaat voor, de ander ziet erop toe dat literatuur die voorschriften niet zal hinderen.

De auteurs van romans worden door Vidal niet uitgezonderd. In tegenstelling tot Gardner noemt hij geen namen, maar als hij schrijft: ‘De Serieuze Roman is tegenwoordig schaars verlicht,’ dan is het duidelijk dat hij daarmee ook de onafhankelijke (?) auteurs van nalatigheid beticht. Zo dan kan een situatie ontstaan waarin literatuur een merkwaardige, onmaatschappelijke, ideeloze rol speelt. Waarin de eekhoorns hun geld verdienen ‘door anderen te onderwijzen hoe ze boeken moeten onderwijzen die geschreven zijn om onderwezen te worden.’ Boeken, mogen we dan concluderen, die bovendien de goedkeuring kunnen wegdragen van de ‘machtige kerken’ en hun filialen, de ‘machtige universiteiten’. John Gardner is dood. Edmund Wilsons dagboeken zijn grotere sellers dan zijn opstellen over literatuur ooit geweest zijn. Mary McCarthy en V.S. Pritchett zijn in Academieland ongenode gasten. Het lijkt of Vidal bij voorbaat een verloren strijd voert. Veel lijkt af te hangen van de romans die geschreven zijn en zullen worden. Hoewel hij vermoedt dat het al veel te laat is voor noodstrategieën stelt Vidal toch ook one final tactic voor: de infiltratie van de (populaire) genres. ‘Ze moeten worden opgevuld, bijna onmerkbaar, met ideeën, wijsheid, subversieve concepten.’

Een compromis, misschien, maar gezien de situatie zo'n slechte gedachte nog niet. Vidal schreef dat in december 1980. Sindsdien verschenen er een aantal romans waarin genre en idee inderdaad harmonieus met elkaar verbonden werden en die bewijzen dat de combinatie een sterk en gezond soort literatuur kan voorbrengen die misschien bij voorkeur maar niet per definitie ondergeschikt hoeft te zijn aan de pure roman idée. John Gardner liet Mickelsson's Ghost na, filosofie in combinatie met een spookachtige vertelling; Robert Stone combineerde in A Flag for Sunrise de gevolgen van imperialisme met een verhaal dat thrillerachtige vormen aanneemt; Vidal zelf zou nog eens een roman als Kalki of Messiah kunnen schrijven; John Irving heeft rechts Amerika misschien nog het meest gepijnigd door hun troetelkind, het gezin, in pijnlijke niet-rechtse beelden en termen te definiëren in The Hotel New Hampshire; de oorlogsroman is sinds kort terug met John Del Vecchio's Vietnamepos The 13th Valley; Malamud grijpt in zijn laatste, God's Grace, naar de fabel in een post-nucleaire omgeving.

Of schrijven alleen genoeg is om het getij in de VS te keren, kan betwijfeld worden, maar het is zeker dat het behoud van een onafhankelijke literaire cultuur daar zijn begin of zijn einde vindt. Achter de schrijftafel, in het onbevooroordeelde, roddelvrije hoofd van de auteur. ■