Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 34]

Tot het uiterste doorgevoerd
De genadeloze tekeningen van Gerald Scarfe

Gerald Scarfe with 190 illustrations, 15 in colour Uitgever: Thames and Hudson, 168 p., f39,75 Importeur: Nilsson & Lamm

Koos van Weringh

Het bekijken van politieke tekeningen kan tot verschillende reacties aanleiding geven: in de lach schieten, het hoofd schudden, kwaad worden of zelfs, vanwege de gruwelijkheid van de voorstelling, het hoofd afwenden. Het hangt vooral van des tekenaars opvattingen over politiek af hoe die reactie zal zijn. Ziet hij het als een kleinmenselijk bedrijf, dan valt er meestal veel te lachen om het gehannes en geklungel van de dames en heren politici. Hangt de tekenaar zelf een politiek geloof aan, dan vallen de ogen van de kijker toe van verveling, omdat het dan meestal zo voorspelbaar is wat er komt.

Margaret Thatcher, 1975

Maar als politiek voor hem een geheel is van bedrog, corruptie en gefemel, dan wordt het anders. Een krantelezer die nog een greintje geloof heeft in politici en hun goede bedoelingen vertrouwt, zal zich al gauw geschokt voelen bij het zien van voorstellingen die het grootstdenkbare ongeloof in de politiek demonstreren. In Nederland gebeurt dat - helaas - niet zo vaak. De meeste tekenaars die wij erop nahouden zijn tamelijk braaf, zij beoefenen hun vak op keurige wijze: politiek is voor hen een amusante aangelegenheid. Bernhard Willem Holtrop, die zijn prenten als Willem signeerde, wilde nog wel eens een bloederige scène op het papier zetten. En dan is er natuurlijk nog Frits Müller die in de loop der jaren weinig of geen politiek geloof meer overgehouden heeft en daaraan op kernachtige wijze uitdrukking geeft. Zoals hij Schmelzer heeft afgebeeld, de gluiperig-onbetrouwbare adviseur van Gulf, dat is onvergetelijk.

Reagun, 1980

Maar zijn werk is nog een vorm van zondagsschoolarbeid in vergelijking met dat van de Engelsman Gerald Scarfe, van wie zojuist een boek met 190 tekeningen is verschenen. De uitgever is Thames and Hudson. Dat is een erkend en officieel uitgevershuis. Dat is in dit verband vermeldenswaard, omdat twee eerdere boeken van Scarfe, Indecent Exposure (1973) en Expletive Deleted (1974) door hem in eigen beheer zijn uitgegeven, meer dan beu als hij was van het gedonder met die uitgevers over de aard van het te publiceren werk.

Gerald Scarfe, geboren in 1936, is een tekenaar die altijd veel weerstand en woede heeft opgeroepen. Hij begint de door hem zelf geschreven inleiding tot zijn boek dan ook met een fragment uit een brief van een verontruste lezer, die eindigt met: ‘Poor you’. Dat kan niet veel meer betekenen dan dat de tekenaar beschouwd moet worden als iemand met een zieke geest.

Die inleiding bevat een overzicht van zijn levensloop. Voor wie het verslag heeft gelezen van het gesprek dat Ron Kaal met de tekenaar had, gepubliceerd in de Haagse Post van 29 oktober 1977, staat daar niet zoveel nieuws meer in. Een opleiding in de kunsten heeft hij niet gehad, maar hij heeft wel vanaf zijn vroege jeugd getekend. Hij werkte korte tijd voor de Evening Standaard en Punch en kwam toen terecht bij Private Eye, het weekblad dat de autoriteiten fris en vrolijk belaagde. En hij publiceerde tekeningen in de Daily Mail, voor welke krant hij ook lange reizen maakte, onder meer naar Vietnam, Pakistan en de Verenigde Staten in de tijd van de verkiezingen tussen Johnson en Goldwater. In 1967 begon hij met zijn wekelijkse prent voor de Sunday Times, het blad dat op zondag gelukkig ook in Nederland te verkrijgbaar is. En het is ongetwijfeld aan Ron Kaal te danken - blijkens het al genoemde gesprek en een bespreking van Indecent Exposure en Vrij Nederlands Boekenbijlage van 2 maart 1974 een fan

[p. 35]

van Scarfe - dat de Engelsman een aantal omslagen van grote allure voor de Haagse Post gemaakt heeft: zes, als ik het goed heb bijgehouden.

Nixon/Kissinger, 1974

President Sadat, 1980

Wat Scarfe doet is, zoals hij het tegen Kaal gezegd heeft: ‘de zaak tot het uiterste doorvoeren’. Het resultaat daarvan staat in dit boek dat de eenvoudige titel draagt: Gerald Scarfe, 190 illustrations, 15 in colour. De meeste van die prenten zijn gruwelijk. Of het nu om een oplichter als Richard Nixon gaat, een dommige man als Gerald Ford, een braaf mens als koningin Elisabeth of een moordenaar als Idi Amin, ze worden teruggebracht tot wezens die in een pandemonium thuishoren. Hun gezichten en lichamen zijn omgezet in alle mogelijke vormen van wanstaltigheid, maar blijven desondanks herkenbaar. Monden en ogen hangen buiten het hoofd. Je ziet je soms geconfronteerd met een gedrocht, maar na enig speuren blijkt daarin een staatsman schuil te gaan, die gluiperig de wereld inkijkt of een bom in zijn hand verborgen houdt.

De wereld van Scarfe bestaat uit idioten en half-idioten die de mensheid niet alleen beliegen en besodemieteren, maar ook gewelddadig naar het leven staan. Niemand kan worden vertrouwd. Politiek is bedrog, corruptie en verrotting en de machtigen die zich als leiders hebben opgeworpen, zijn etters. De ergsten zijn, in dit boek, Amin en Nixon. De Amerikaanse expresident, aan wie in 1974 Expletive Deleted gewijd was, is ook in dit boek present als een monster in verschillende gedaanten. Maar zijn collega's die bij ons iets meer krediet hebben, Kennedy en Johnson, komen er niet veel beter vanaf. Van de politici in zijn eigen land deugt niemand. Van Enoch Powell zijn een paar fantastische prenten opgenomen. Op één daarvan zijn diens felle haviksogen in een Engelse vlag verwerkt: een dreigend wapen aan een stok.

‘Soms heb ik een idee en dan is het bijna alsof ik op het papier kots. Dan leeg ik me zelf en ben na afloop uitgeput’, verklaarde Scarfe. Dat lijkt mij een tamelijk juiste omschrijving. Als kijker ben je geneigd zo nu en dan even de handen voor de ogen te slaan om de gruwelijkheid niet te hoeven zien. Maar het fascinerende is, dat je toch wilt weten hoe zo'n tekening in elkaar zit: je blijft dus kijken.

De vraag of Scarfes werk politiek of maatschappelijk relevant is, zoals dat zo fraai heet, lijkt mij niet de belangrijkste. Zelf gelooft hij niet dat zijn tekeningen enige invloed hebben. Daar heeft hij zeker gelijk in. Hij heeft volslagen lak aan normen van goede smaak of regels van openbare orde. Hij tart de publieke opinie, hij daagt uit en laat zich door niemand iets gezeggen. Toen in Newport in Wales een tentoonstelling van zijn werk zou worden gehouden, maakte een stadsbestuurder bezwaar tegen enige prenten, waaronder één over het vrouwenbevrijdingsfront: met deze wc-kunst kon de arme bevolking niet worden geconfronteerd. Ondanks de protesten van de kunstenaar werd de expositite geopend, zonder de betreffende tekeningen. De volgende dag reisde hij per trein naar Newport en haalde al zijn werk weg. Zoals zijn gedrag is, is zijn werk: onafhankelijk en souverein.

■