Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 30]

Opgejaagden in Marseille
Anna Seghers' roman over de vluchtelingen van de nazi's

Transit door Anna Seghers Vertaling: Martin Mooij Nawoord: Prof. dr. M.H. Würzner Uitgever: Allert de Lange, Exil Bibliotheek, 208 p., f35,50

Wil Rouleaux

De naam Anna Seghers wordt gewoonlijk geassocieerd met begrippen als klassenstrijd, revolutie en communisme. Ten onrechte is dit niet, want de eenentachtigjarige Oostduitse schrijfster, die als dochter van een joodse antiquair in Mainz geboren werd, heeft haar sympathie voor het communisme nooit verloochend.

Al vroeg, in de jaren twintig, trad ze toe tot de gelederen van de Duitse communistische partij. En toen de schrijfster zich na de Tweede Wereldoorlog in de DDR vestigde, ontstond daar menig werk dat de partij-ideologen nauwelijks welgevalliger had kunnen zijn. Desondanks blijft het opmerkelijk dat juist de twee belangrijkste werken van Anna Seghers met de klassenstrijd niks van doen hebben. Ja, sterker nog, dat deze twee werken, de romans Das siebte Kreuz en Transit, marxistisch georiënteerde literatuurbeschouwers niet geringe hoofdbrekens hebben gekost.

In Das siebte Kreuz (1942), dat tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Verenigde Staten een bestseller werd, staat het lot van zeven vluchtelingen uit een Duits concentratiekamp centraal. De commandant van het kamp laat, ter afschrikking, zeven kruizen oprichten, waaraan na verloop van tijd inderdaad zes van de zeven vluchtelingen belanden. Het zevende kruis, dat bestemd is voor de hoofdpersoon van de roman, blijft echter leeg en wordt op die manier een symbool voor het antifascisme.

Das siebte Kreuz, onbetwist een hoogtepunt binnen de verzetsliteratuur, en inmiddels in meer dan twintig talen vertaald, werd vrijwel unaniem lovend ontvangen. Maar er was ook kritiek. Georg Lukács bij voorbeeld, de Hongaarse cultuurfilosoof, had weliswaar een open oog voor de literaire kwaliteiten van de roman, maar vond toch dat Seghers de maatschappelijk-historische context te kort had gedaan, en dat ze deze ten achter had gesteld bij de individuele lotgevallen. Lukács' kritiek was voor Anna Seghers niet nieuw. Want vroeger al, in 1938, was het tussen haar en de Hongaar tot een polemiek gekomen. Die betrof die keer echter niet de inhoud maar de vorm van Seghers' werk. Lukács verdedigde zoals bekend een traditionele, negentiende-eeuwse romanvorm, wars van ieder experiment. Anna Seghers daarentegen hield - analoog aan Bert Brecht, die hieromtrent zijn later beroemd geworden debat met Lukács voerde - júíst een pleidooi voor het experiment, omdat volgens haar de nieuwe twintigste-eeuwse werkelijkheid ook nieuwe literaire uitdrukkingsmiddelen vereiste.

Anna Seghers

In Das siebte Kreuz bracht Anna Seghers haar visie in de praktijk. De schrijfster, die onder meer Dos Passos en Joyce tot haar voorbeelden rekende, maakt hier op sublieme wijze gebruik van moderne technieken als de innerlijke monoloog, de flash-back en de fragmentarische vertelwijze. Minder opvallend paste Seghers deze technieken tot in de roman die na Das siebte Kreuz tot haar beste werk gerekend kan worden: het onlangs in het Nederlands vertaalde Transit.

Paspoorten

Plaats van handeling in deze roman is Marseille. Bij het uitbreken van de oorlog wordt het aantal autochtonen in deze Franse havenstad ruimschoots overtroffen door vluchtelingen voor het nazi-regime, die van hieruit proberen het continent per schip te verlaten. Dat gebeurt soms rechtstreeks, maar vaker nog via bij voorbeeld Spanje en Portugal, voor welke landen men echter doorreisvergunningen, zogeheten, transits, nodig heeft. ‘Voor mijn ogen kwamen ze aangestroomd, met hun gescheurde vaandels van alle naties en religies, de voorhoede van de vluchtelingen. Ze waren door heel Europa heen gevlucht, maar nu voor het smalle, blauwe water, dat onschuldig tussen de huizen glinsterde, was het met hun wijsheid gedaan. (...) Ze kletsten allemaal onophoudelijk over hun transists, over verlopen passen, over de driemijlszone en dollarkoersen, over visa de sortie en steeds opnieuw transits.’ Behalve over de moeilijk verkrijgbare transits dienen de vluchtelingen ook te beschikken over uitreisvergunningen, visums en scheepstickets. Het is de wanhopige strijd om deze documenten, die vaak slechts via list en omkoperij verworven kunnen worden, die in de roman een centrale plaats innemen. Tussen de bezoeken aan de diverse consuls en ambtenaren door, overigens zonder uitzondering hoogst bureaucratische typen, speelt het leven van de opgejaagden zich hoofdzakelijk af in goedkope pensions en havencafés. Aan de hand van de eenentwintigjarige ik-verteller Seidler krijgt het lot van de vluchtelingen persoonlijk gestalte. Seidler is uit een Duits concentratiekamp ontsnapt, vervolgens in Frankrijk geïnterneerd, maar ten slotte opnieuw ontsnapt. In Parijs krijgt hij van een medevluchteling de opdracht om een brief te bezorgen bij de Duitse schrijver Weidel. Deze blijkt echter kort daarvoor zelfmoord gepleegd te hebben, waarna Seidler zich ontfermt over de nalatenschap van de schrijver, waaronder zich, behalve een romanmanuscript, een visum voor Mexico bevindt. Seidler begeeft zich naar Marseille. Daar aangekomen wil hij de papieren afgeven bij de Mexicaanse ambassade. De niets vermoedende ambtenaar houdt Seidler echter voor de inmiddels gestorven schrijver, op grond waarvan Seidler, die het spelletje gretig meespeelt, een goede kans maakt om snel te kunnen vertrekken. Op zijn zwerftochten door Marseille leert Seidler door een toeval de vrouw van de overleden schrijver kennen, die van het verscheiden van haar man onkundig is. Seidler deelt haar dit vooralsnog ook niet mee. Hij raakt, evenals trouwens een bevriende arts, hevig verliefd op de vrouw. Kosten noch moeite spaart hij om samen met de vrouw te kunnen vertrekken. Kort voor beider vertrek biecht hij haar de zelfmoord van haar man op. De vrouw gelooft hem niet en vertrekt, alleen. Seidler, die tot het inzicht is gekomen dat vluchten geen enkele zin heeft, heeft zijn scheepsticket op het laatste moment teruggegeven. Enkele weken later verneemt hij bij geruchte dat het schip waarmee de vrouw is vertrokken op zee is gezonken.

[p. 31]

Transit, dat in 1944 voor het eerst te Mexico in een vertaling kon verschijnen, is op de eerste plaats een sfeertekening van het emigrantenbestaan. In korte fragmenten, vaak niet langer dan één bladzijde, passeren buiten de normale handeling om vele bijfiguren de revue. Sommige vluchtelingen besluiten, het zinloze wachten moe, vrijwillig naar hun geboortestreek terug te keren. Anderen blijven, ondanks vervalste tickets of scheepscabines die op het laatste moment aan Franse officieren moeten worden afgestaan. Een enkeling pleegt zelfmoord of sterft op een ambassade van de spanning. Corruptie, wantrouwen en geldnood - dat zijn in dit milieu de sleutelwoorden. Maar bovenal heerst toch bij iedereen de angst en de onzekerheid: ‘Alles was op de vlucht, alles was slechts van voorbijgaande aard, maar wij wisten niet of deze toestand tot morgen zou duren of nog een paar weken of jaren of zelfs ons hele leven.’

Transit is echter meer dan alleen een vluchtelingenroman, en dat komt door de speciale problematiek van de hoofdpersoon. De ik-verteller Seidler beziet het turbulente gebeuren in de havenstad met de grootst mogelijke distantie. Ondanks zijn verliefdheid blijft deze merkwaardige figuur een volstrekte buitenstander. Hij, wiens verdere antecedenten vaag blijven, betitelt zich zelf als een ‘zwever’, die ‘zevenentwintig verspilde, in vreemde landen weggegooide jaren’ achter de rug heeft. Familieleden of bekenden schijnt hij niet te hebben, want ergens merkt hij op dat hij niet weet aan wie hij een brief zou moeten sturen. Seidler is niet naar Marseille gekomen om van daaruit te vluchten, maar hij heeft, integendeel, slechts één wens: ‘hier een tijdlang te blijven.’ De jacht op de visums en tickets gaat dan ook volkomen aan hem voorbij, en deze onmiskenbare anti-held becommentarieert de ‘transitmanie’ van zijn medevluchtelingen met de zinsnede: ‘Ik walgde ervan.’ Als iemand hem naar zijn toekomstplannen vraagt, geeft hij als antwoord ten beste: ‘Ik moest hem bekennen dat ik nog helemaal geen plannen had, dat voor mij de toekomst nog zeer onduidelijk was. Hij vroeg of ik lid was van een partij. Ik antwoordde dat ik ook zonder partij indertijd in Duitsland in een concentratiekamp terecht was gekomen, dat ik ook zonder partij met sommige rotstreken geen genoegen nam.’

Seidlers totale gebrek aan engagement (dat misschien in de slotpassage lijkt te veranderen), zijn walging en zijn outsiderschap - dat zijn eigenschappen die herhaaldelijk aanleiding hebben gegeven om Transit te vergelijken met het werk van de Franse existentialisten. En daarbinnen dan weer met name met het vrijwel gelijktijdig verschenen L'étranger van Camus. Verwonderlijk is deze vergelijking niet - parallellen tussen het exil en het existentialisme zijn vaker getrokken - want aan de crisis die ten grondslag ligt aan het existentialisme, de fundamentele menselijke onzekerheid, staan de door de dood opgejaagde ballingen natuurlijk in bijzonder hevige mate bloot. In Transit is deze onzekerheid al meteen in de openingszin onmiskenbaar aanwezig. Zoals ook de zinloosheid van alles, de sfeer van de totale ontreddering, al meteen in het eerste hoofdstuk wordt opgeroepen: ‘Toen schoot voor de eerste keer de gedachte door mij heen waarom deze mensen eigenlijk vluchtten. Voor de Duitsers? Die waren toch gemotoriseerd. Voor de dood? Die zou hen ongetwijfeld ook onderweg inhalen.’

Anna Seghers' Transit is misschien geen meesterwerk of zelfs maar een in alle opzichten boeiend boek. Daarvoor is dit werk - dat vluchtelingen-, liefdes- en existentialistische roman in één is - psychologisch en stilistisch te weinig uitgebalanceerd. Bovendien schuilen er, het moet gezegd, in de manier waarop Seghers bij de lezer spanning oproept zekere elementen van de colportageroman. Desondanks gaat er van dit ongeslepen en niet zelden rommelige proza een aparte werking uit. En dat maakt Transit dan toch tot een hoogtepunt in de tot dusver bij uitgeverij Allert de Lange verschenen reeks uit de Exil Bibliotheek.

■