Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

Alle registers open
Het oorverdovende effect van Louis Ferrons roman

Hoor mijn lied, Violetta door Louis Ferron Uitgever: De Bezige Bij, 236 p., f29,50

Jacques Kruithof

De nieuwe roman van Louis Ferron, zijn achtste al weer sinds 1974, ontleent zijn titel aan de tango ‘Hör mein Lied, Violetta’, die geloof ik van Malando is. De hoofdpersoon zingt hem luidkeels terwijl hij, einde 1944, met blote handen een pas gewurgde hond staat te slachten. Wanneer hij met zijn buit terugkeert, moet hij toezien hoe zijn vrouw door een stuk of veertig Duitse soldaten wordt verkracht. Het is duidelijk: Ferron is weer buitengewoon op dreef.

De toonzetting van dit boek wordt al aangegeven door de vele aanhalingen uit het Oude Testament: opgewekte bijbelboeken als Job, Prediker en Jeremia, de psalmen 35 en 88, en nog het een en ander. Dit is een roman over de mestvaalt, de oorlog, de vergeefsheid; een klaaglied van een anti-held in het kwadraat.

Alles wat eerder over deze onderwerpen geschreven is, lijkt hier overtroffen te moeten worden. Odo van Cluny heeft rond het jaar 900 beweerd: ‘de bevalligheid bestaat in slijm en bloed, in vocht en gal. Als toch iemand bedenkt, wat er in de neusgaten, en wat er in de keel en wat er in de buik verborgen is, zal hij steeds vuil vinden. En als wij zelfs niet met de vingertoppen slijm of drek kunnen aanraken, hoe kunnen wij dan begeren, de drekbuidel zelf te omhelzen?’

Bij Ferron gaat het over niets anders dan ‘drekbuidels’ die elkaar omhelzen, dwars zitten of naar het leven staan, en die vooral op bijna elke bladzijde leeglopen. ‘De aarde een tranendal? Een open riool!’ meent de ik-figuur, en zijn relaas doet daar weinig voor onder.

Deze verteller, Charles Rethel geheten, munt uit in zulke apodictische bewoordingen, waar zelfs abt Odo van zou hebben opgekeken. Hij ziet ‘een generatie verwekt tussen de ene defecatie en de andere’. Vrolijk verkondigt hij: ‘de mens is geboren om onder het zwijn gesteld te worden’. En tegenwoordig is het al heel erg: ‘Ah, deze bandeloze tijd; de stront sijpelt vanachter het behang vandaan.’ Nu belandt Rethel een keer werkelijk in een ton met uitwerpselen, in een Duitse cel, dus zo vreemd is het niet dat hij zich beschouwt als ‘uit het aarsgat van de geschiedenis getrokken’. In zijn verhaal hebben we te maken met wat ik nu maar noem: een geval van koprofonie.

Riool

Iemand die de wereld opvat als een Cloaca Maxima zal waarschijnlijk geen behoefte hebben aan subtiele vertelwijzen en formuleringen. Rethel althans drukt zich hoofdzakelijk in hyperbolen uit. De mooiste vloeien hem uit de mond als het over zijn vrouw Martha gaat. Op bezoek bij Rethels hospita: ‘Martha's lach klonk werkelijk onbeschaafd, de muren schrokken zich dood, het behang kwam spontaan naar beneden. De oude juffrouw Rienstra kreeg een stuk kalk op haar kop.’ En met een stel NSB'ers op bezoek: hun vrouwen zaten inmiddels aan de advocaat. Nogal hevig. De pudding gulpte langs hun kin, in hun boezems, hun bustehouders kraakten ervan.’ Ook waar er geen slapstick aan te pas komt, druipen

[p. 23]

de beelden, beschrijvingen en voorstelling van zaken van de lichaamssappen, en gedurig bedient de verteller zich van grote woorden en overdrijvingen. De volumeknop blijft pagina na pagina op maximum staan.

Rethel zit in een soort monderlinge vertelsituatie (waar zijn verleden als leraar Duits mee van doen heeft), maar hij praat vooral voor zich zelf als gehoor. De aanleiding tot zijn verhaal is een bezoek van zijn dochter Elsa, die komt melden dat ze zwanger is. Dan is Retgel, op zijn zeventigste, een gemelijke oude man, die alleen woont en zich meestal terugtrekt in zijn schuur, waar hij een verzameling heeft aangelegd: ‘de resten van de eeuwenoude vooscultuur zoals dit zich in dit park heeft afgespeeld’, op zijn wandelingen in een boodschappentas vergaard. Bovendien zit hij er vaak met zijn hoofd in de ombouw van een televisietoestel: hij maakt zijn eigen programma's.

Deze zonderling, met lak aan alles behalve het eigen hachje, blikt terug op zijn leven. Arme jeugd, studie, lesgeven, huwelijk met een ambitieuze juffrouw, ‘courtisane uit de volksklasse’, om met zijn stadgenoot Busken Huet te spreken, opportunistisch lidmaatschap van de NSB, een dochter, die Rethel uit het oog verliest nadat hij, tegen het einde van de oorlog, op de vlucht is geslagen, en in het pandemonium verzeild raakt. In 1945 veroordeeld, later weer als leraar aan de slag gekomen, en ook Elsa vindt hij terug. Gepensioneerd, weduwnaar, zonderling, en dan nu verteller geworden. Misschien geen riool, of zelfs maar een modderpoel, maar dan toch een troebel leven, een geprolongeerd échec. Dat het residu van dit bestaan wordt gevormd door een hoop reactionaire denkbeelden en sentimenten, ligt voor de hand.

Uitsluitend helden

Of het allemaal waar is, staat overigens nog te bezien. Rethel is, zoals dat heet, van zijn eerste leugen niet gebarsten, en hij komt daar bij herhaling rond voor uit. De geloofwaardigheid van zijn verhaal en van zijn opvattingen is daar uiteraard niet bij gebaat, en Rethel probeert ook niet te overtuigen. Hij is, om in stijl te blijven, een mopperkont die zijn slechte humeuren afscheidt. Als hij zegt: ‘zo ik iets in mijn leven geweest ben dan is het kenner van alle soorten rot en bederf’, kan hij gelijk hebben, maar meent zo iemand: ‘er is geen beschaving meer’, dan wordt het op slag onwaar.

De lezer leert Rethel in het bijzonder kennen door zijn houding tegenover zijn vrouw, en enkele andere antagonisten. Van de laatste geeft hij ergens een opsomming: ‘uitsluitend helden’. Een paar Duitsers, een rechtse verzetsman, een sociaal-democraat en een communist vertegenwoordigen de belangrijkste pluimages, maar van hun zelf aangemeten heldendom blijft geen draad heel. De vooraanstaande communist heet overigens De Groot, en treedt met welgevallen, zo niet wellust, op in travestie.

En dan natuurlijk Martha, een van die ‘vrouwen naast wie hun mannen verbleken tot schimmen’. De beschrijvingen van haar lichaam, fysieke processen en uiteindelijk verval tarten iedere verbeelding. Met Rethel vormt ze een uitgezocht paar voor zo'n ouderwetse prentbriefkaart met groeten uit deze of gene badplaats.

Vermelding verdient nog dat de hoofdfiguur niet slechts de bijbel en Ernst Jünger kent, dat hoort bij zijn vak, maar ook Lucebert gelezen heeft, en eens een toneelstuk is gaan zien dat wordt opgevoerd in De keisnijder van Fichtenwald, door Louis Ferron. Van deze schrijver zijn we zo'n spel van verwijzingen gewend, maar Hoor mijn lied, Violetta is minder een ‘literaire’ roman dan zijn voorgangers, die zich in hoge mate als een commentaar op de Duitse literatuur van de negentiende eeuw lieten lezen.

De vraag rijst dan, of dit boek op eigen benen kan staan. Wat mij betreft, heeft het een paar dingen tegen zich. Om te beginnen dat de verteller steeds zo'n keel opzet: alle registers open, het lijkt wel een Nederlandse acteur. Al in het begin verzucht hij: ‘de fut is er uit. De weerzin en de haat zijn tot routine geworden, ze voeden de woede niet meer. Ik teer op stompzinnig gemijmer.’ De lezer kan dat bezwaarlijk tegenspreken. In deze, aus einem Guss vertelde tekst ontbreken de rustpunten die ook het geheugen nodig heeft. Altijd ‘hard’ en ‘heavy’ of hoe het heten mag, verdooft het gehoor, in plaats van het te scherpen.

Nasmaak

Dat oorverdovende effect heeft Hoor mijn lied, Violetta met sommige van Ferrons vorige boeken gemeen, en zo langzamerhand wordt het, geloof ik, een bezwaar. Ik zal niet gauw van een schrijver verlangen dat hij zich onophoudelijk ‘vernieuwt’, zoals het recensentencliché wil, maar telkens koketteren met het Kwade, iedere dag vlees noch vis op tafel, wordt vroeg of laat te veel van het goede. Gaat daar ook nog steeds dezelfde lawaaisaus overheen, dan rest hoogstens een bittere nasmaak.

Het boek stevent op een ontknoping af: in het slothoofdstuk blijkt, voor zover Rethel nog uit zijn eigen hersenspinsels wijs kan worden, dat de zwangere Elsa niet het dochtertje uit de oorlogsjaren is, maar een naderhand in Duitsland opgehaald weeskind. Bovendien verdwijnt de aanstaande moeder vlak voor de bevalling spoorloos. Dat moet kennelijk de klap op de vuurpijl zijn, maar voor deze lezer kan het er na zoveel vuurwerk nog wel bij.

De verteller houdt er een filosofie op na die de hoogste wijsheid van de roman vormt: ‘systeem in de waanzin? Natuurlijk niet! Wie ooit gemeend heeft dat het één logischerwijze uit het andere voortvloeit moet wel de grootste gek in het rijk der waanzin zijn geweest... Dat is het laatste wat iemand te doen staat als hij, rijp voor de overwegingen van de oude dag, tot niets meer in staat is dan tot de ordening van de chaos. Een ordening van lik mijn vestje, gelooft u mij. Wie uit die ordening betekenis en zin afleidt is een rabiate gek.’

Een waar woord, maar het is, zonder deze stemverheffing, al uitentreuren door W.F. Hermans gezegd - Ferron maakt hier haast inbreuk op een octrooi. Veelzeggend is dat Rethel één enkele uitzondering toelaat op zijn ongeloof in systemen en samenhangen: waar het om zijn foute verleden gaat. Hij zegt het met zoveel woorden: het excuus, hoe flauw ook, kan het niet zonder min of meer logische verklaring stellen.

Al met al is Hoor mijn lied, Violetta van mijnentwege een boek om siberisch onder te blijven, tot aan de laatste alinea, tot aan de slotzin, waar Rethel heel even ontroerd raakt, en ontroert: ‘Niet verder dan haar vierde jaar is ze gekomen... O God van zondaars en heiligen, van verworpenen en uitverkorenen, hoe gaat u mij dit terugbetalen?’

Louis Ferron

Laat ook dit gelogen en gespeeld zijn, dan is het met talent gedaan, en zo'n regel die nog wel een tijd in de herinnering blijft hangen, maakt veel goed. Zelfs Rethel wordt er stil van.

■