Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

Blauwbaard en reus
Vier niet eerder gepubliceerde verhalen van Vestdijk

Blauwbaard en reus door S. Vestdijk Bibliofiele editie, 57 p., in een oplage van 175 ex., waarvan 50 ex. in leer en schuifdoos (f320, -) en 125 ex. in linnen (f195, -) Uitgever: Cornamona Pers, Rubensstraat 58 hs, 1077 MV Amsterdam

Doeschka Meijsing

Op 9 april 1932 schreef Menno ter Braak aan zijn vriend Du Perron: ‘Vestdijk is werkelijk onze grootste trouvaille.’ Daarmee gaf Ter Braak een compliment aan Du Perron, omdat de laatste Simon Vestdijk ‘ontdekt’ had voor het tijdschrift Forum.

In januari 1933 is de toon van Ter Braak in de brief voor zijn doen ongewoon lyrisch: ‘Gisteravond bij Vestdijk vertoefd. Ik voorspel de gekste (= beste) dingen van dien man voor 1933! Hij heeft in een paar weken geschreven: een meesterlijke novelle van 65 pag. De Oubliette. Een korte novelle Een Twee Drie Vier Vijf, ook heel goed, al lijkt mij de invloed van Joyce wat erg merkbaar; drie panoptica (...); een bijzonder goed essay van 25 pag. over Luke Havergal. Hij gaat vandaag aan een roman beginnen en heeft plannen voor vijf andere, alle even fascineerend. Over een jaar is Vestdijk, of Nederland is werkelijk volkomen blind en doof, een figuur van de eerste grootte.’

Vestdijk was, vierendertig jaar oud, bezig aan, in volgorde: Kind tussen vier vrouwen, Meneer Vissers hellevaart, Terug tot Ina Damman en Else Böhler, Duits dienstmeisje. Simultaan schrijven, noemen ze dat bij de Hoogovens. Het mocht niet in 1933 zijn dat Nederland de doof- en blindheid kon laten varen, maar in 1934 toen Vestdijks eerste roman Terug tot Ina Damman verscheen. En Nederland moest tot 1972 wachten op de publikatie van Kind tussen vier vrouwen, een jaar na de dood van de schrijver. In die tussenliggende zevenendertig jaar heeft Simon Vestdijk naar ik schat een zestig boeken geschreven: essays, gedichten, romans. Men rekene uit hoeveel dat er per jaar geweest zijn.

W.F. Hermans' oordeel over deze ‘duivelskunstenaar’ viel enigszins anders uit dan dat van Ter Braak. Toen Hermans in een interview gevraagd werd naar zijn opinie over Vestdijk, zei hij: wacht even, dook in zijn aktetas om er een papiertje uit te diepen en las toen triomfantelijk voor: die man schrijft niet, die kletst je de oren van het hoofd!

Er zijn met die rond de zestig boeken van Vestdijk veel opinies over Vestdijk mogelijk. Onlangs velde Joyce & Co. in de HP het oordeel dat Vestdijks stijl niet deugt. Inderdaad - soms lijken hele gedeeltes van zijn werk met de stofzuigerslang geschreven. (Dat kan ook niet anders als je weet dat Vestdijk schreef met de stofzuiger lawaai makend naast zich - om het blaffen van een buurhondje niet te horen dat hem uit zijn concentratie haalde.)

Vestdijk is een schrijver die soms tot de merkwaardigste beschrijvingen van mensen vervalt. In Een Alpenroman wordt de kelnerin Anna Brandner voor het eerst beschreven: ‘Zij liep niet onsierlijk, toch met iets marionetachtig trappelends.’ Hoe moet ik me dat voorstellen? Charlie Chaplin? Anna Brandner als Charlie Chaplin???

Een schrijver die zijn thema's soms ondersneeuwt in beschrijvingskunst. Ik kan in De held van Temesa geeuwend en met dichte ogen door de steden van Magna Graecia lopen zonder te verdwalen, maar als ik het thema wil vinden - de overgang van de oude goden naar nieuwe goden - dan moet ik goed zoeken.

Een man die soms één vondst - een oude mottige leeuw in de straten van Venetië in De leeuw en zijn huid - uitsmeert tot een broddellap. Een man die soms vrouwen ontwerpt die ik nog voor geen duizend gulden op de thee zou willen hebben.

Zo zou ik nog even door kunnen gaan, ware het niet dat al die dingen gezegd kunnen worden zonder iets af te doen aan het feit dat Vestdijk als prozaïst en dichter op grote, grote hoogte torent in het Nederlandse schrijverslandschap. Op zoek naar oorzaken voor zo iets ongerijmds kom ik op - het kan ingeruild worden voor iets beters, hoor, iets wetenschappelijkers - de mateloze bezetenheid van Vestdijk als schrijver. De man was bezeten, niet van één thema, maar van wel honderd, en liefst van allemaal tegelijkertijd. Hij was bezeten van landschappen en steden, van beschrijvingen en psychologie, van astrologie, historie en muziek. En daarbij had hij één groot voordeel aan zijn kant: hij kon denken. Die bezetenheid en die verbluffende en originele intelligentie maken al zijn romans, de beste en de minder goede, onontkoombaar. Ze dwingen en stuwen naar het einde en het is niet voor niets dat Vestdijks eindzinnen adembenemend zijn. Ze vatten niet samen, ze laten niet open, nee, ze halen het deksel af van een diepe put waaruit een echo naar boven komt die ‘verminderd is in zwaarte en verdriet, schaamte en medelijden’. (Het glinsterend pantser). Het lezen van Vestdijk geeft je niet het gevoel van: zo is het, de man heeft het gezien, maar het gevoel dat je altijd zult lopen langs het randje van een afgrond waarin het héél lang vallen is.

Wreedheid

In 1933, het jaar waarvoor Ter Braak Vestdijk een grote toekomst voorspelde, schreef Vestdijk niet alleen aan zijn romans. Tussendoor vond hij ook nog tijd om enige korte verhalen te schrijven. Sommige daarvan zijn al in bundels gepubliceerd. Nu zijn er vier ongepubliceerde verhalen uit de nalatenschap bij Cornamona Pers verschenen, helaas maar in een oplage van 175 exemplaren, want de Stichting Administratiekantoor Auteursrechten S. Vestdijk, Doorn wil het kennelijk een beetje chic houden. Ik vind dat jammer, want er zijn veel meer Vestdijk-liefhebbers in het land dan dat handjevol dat in de Vestdijkkring zit en dat zich natuurlijk meteen op de 175 exemplaren zal storten om er vervolgens onleesbare stukken in de Vestdijkkroniek over te schrijven.

[p. 22]

Het bundeltje heet naar het titelverhaal Blauwbaard en Reus, waarin de geschiedenis van de kindermoordenaar Gilles de Retz verteld wordt: ‘...een zeer veelzijdige persoonlijkheid: dapper veldheer, verfijnd kunstminnaar, alchimist en moordenaar, een persoonlijkheid, waarvan het uiterlijk mogelijk in de Blauwbaardverhalen is overgegaan, doch die in andere opzichten veel meer doet denken aan de reus van Klein Duimpje.’ Dit eerste verhaal is het minste van de vier, het doet denken aan een vingeroefening, noch het blauwbaardmotief, noch het kleinduimpje-motief is echt uitgewerkt. Het is in de aandacht voor deze historische figuur eerder een opmaat voor wat in de andere drie verhalen duidelijk naar voren komt: wreedheid.

Jennen

In het verhaal Joejie wordt een huwelijk beschreven waarin de man en de vrouw elkaar zo ongenadig pesten dat er alleen maar de grootste rampen kunnen gebeuren. Ze blijven bij elkaar omdat de man een kind wil, wat de vrouw weer absoluut niet wil, zo heb je altijd wel een reden om elkaar tot de dood toe te jennen. De hoofdrol is weggelegd voor het kind van de buren Joejie, wiens stemmetje voortdurend over de heg te horen is, maar die ze nooit te zien krijgen. Joejie is de inzet van het kat en muis-spel dat de twee echtgenoten met elkaar spelen. Dat de laatste kaart in dat spel een tragische zwartepiet blijkt, is door Vestdijk knap met spanning opgebouwd.

De hond met de cocotteogen begint gezellig op een winteravond rond de ‘snorrende kolenkachel in de lege gelagkamer’, waar drie vrienden de avond doorbrengen. ‘Het duurde niet lang of wij begonnen spookhistories te vertellen.’

Maar al gauw wordt het gesprek theoretisch: ‘Stel dat het níét waait, en die deur gaat open, en er staat niemand achter, en jij wordt bang - ik niet - dan is dat omdat je al bang bént. Het spook maakt gebruik van je angst.’ Er volgt een fiks staaltje dialectisch geredeneer over de angst. En dan komt een eenzame man bij hun tafeltje zitten en vertelt een waar spookverhaal. Als de man vertrokken is, lachen de vrienden het verhaal weg... en lachen het het volgend moment niet meer weg, maar verstarren van angst. Het was een wreed verhaal, wat de eenzame man vertelde.

Geestig

In het laatste verhaal Het badpoppetje is Vestdijk het best op dreef met wreedheid en angst. ‘De verdachte man van de badplaats... droomde’ begint het - en dan volgt er een huiveringwekkende nachtmerrie van een naaktloper die voor dat naaktlopen op een Jeroen Bosch-achtige manier gestraft wordt. Het is niet leuk om zo te dromen. Toch komt in dit vroege verhaal al een eigenaardigheid van Vestdijk naar voren, die later in zijn boeken vele malen herhaald zal worden. De naaktloper komt op zijn pad door het bos een oude vrouw bij een boerenhuisje tegen, aan wie hij de weg vraagt. De beschrijving van hoe die vrouw de weg wijst is zo vermakelijk, dat het weer herinnert aan hoe vaak Vestdijk geestig is.

Voordat de dromende man door de Jeroen Bosch taferelen opgeslokt wordt, ontwaakt hij, kleedt zich aan en maakt zich op om in de duinen zijn favoriete en verboden sport te bedrijven: zich naakt te vertonen aan jonge meisjes. Hij gaat naar buiten. En dan volgt er opnieuw een klemmende eindzin: ‘Maar toen hij bij het hek gekomen was, merkte hij, dat hij niet durfde. Hij opende het hek, en durfde toch.’

Het badpoppetje is geschreven op 16/17 oktober 1936. Vestdijk publiceerde dat jaar zijn derde boek, Meneer Vissers hellevaart, het boek dat hij vóór Terug tot Ina Damman en Else Böhler geschreven had, maar dat drie jaar lang in de la moest blijven liggen.

Hij stond aan het begin van een oeuvre. Een onbegrijpelijk oeuvre van grote en eenzame klasse, merkte dat hij niet durfde, en durfde toch.

■

S. Vestdijk