Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 20]

De open verzamelingen van Hillenius
Poëzie die de onrust wil bewaren

De onrust bewaren door D. Hillenius Uitgever: De Arbeiderspers, 65 p., f26,50

Herman de Coninck

Zolang Dick Hillenius zijn gedichten onderbracht in essayistische boeken zoals Het romantisch mechaniek of Tegen het vegetarisme, vond ik ze aardig, omdat ze ontregelend werkten. Wie drukt nu gedichten af, naast serieuze essays? Hillenius. En hij illustreerde daarmee vormelijk, wat de essays ook inhoudelijk mededeelden: dat een waarneming belangrijker was dan een conclusie, en dat je daarbij geen grenzen, genres, vakgebieden moest respecteren. Vorm en inhoud van de essayboeken waren dan ook één, juist omdat er ook notitie-achtige gedichten in stonden.

Zodra Hillenius echter zijn gedichten in afzonderlijke boekjes ging publiceren, kocht ik ze nog wel omdat zijn titels me zo sympathiek waren (Uit groeiende onwil om ooit nog ergens in veiligheid aan te komen bij voorbeeld), maar nu ze zich zo nadrukkelijk als poëzie presenteerden, leken ze dat minder en minder.

Vorm bleken ze bij voorbeeld nog nauwelijks te hebben, tenzij je vorm zou noemen wat Hillenius in Een klein apparaat tegen de rechtlijnigheid (ook weer zo'n mooie titel) al aanduidde: ‘het veelvuldig gebruik van en /onderstreept de poging van de dichter/zoveel mogelijk en/zo verschillend mogelijk/in kleine vorm te vatten’.

Sindsdien is de vorm van Hillenius het ongestructureerde. Een moedwillige onafheid, een nonchalante nevenschikking, een slordig werkwoordloosheid, een weglatingsproces dat de lezer, minder astmatisch dan de dichter, maar zelf moet opvullen, een soort morse dat vaak ‘morsig’ van onnauwkeurigheid wordt.

Is deze poëzie te eenvoudig?

Nee, alleen in zijn beste gedichten is Hillenius dat, dus een nadeel kan het nooit zijn. Hillenius' poëzie is niet erg ingewikkeld, maar toch ook weer niet eenvoudig genoeg. Eenvoud is namelijk een deugd die niet werkt als je er maar een beetje van hebt. (Voor ingewikkeldheid ligt dat anders.) Op z'n best is Hillenius in een gedichtje als ‘Geluk’. Het staat op pag. 28 van zijn nieuwe bundel, dus heeft de lezer al voldoende kunnen wennen aan Hillenius' gehakt-stro-Nederlands om er niet meer door gehinderd te worden:

Tweemaal gezegend
kan dat?
Jaren geleden op zee zag ik een walvis
en was buitenmate gelukkig
Vandaag zag ik hem weer
Geen weemoed om de vorige keer
om de jaren die voorbij
Tweemaal gezegend

In zijn eerste en laatste regel geeft dit gedicht de vraag én het antwoord, en is daarmee mooi rond - echter niet zonder ándere vragen te stellen. De eerste andere vraag is: moet dat niet driemaal gezegend zijn? (Altijd leuk als een bêtadichter zich vertelt.) Eénmaal voor de eerste walvis, éénmaal voor de tweede, en éénmaal voor het gebrek aan weemoed waarmee dit mag gebeuren? De tweede vraag is flauw: zou de voorlaatste zin niet veel eenvoudiger (toch weer een tekort aan eenvoud, in plaats van een teveel) kunnen luiden ‘om de voorbije jaren’? Moet een gedicht per se onaf zijn?

Eenvoud

De derde vraag is de boeiendste en bewijst dat een gedicht geen dubbele bodems en gezochte gelaagdheden hoeft te hebben om te intrigeren: wat is dat voor een soort geluk, zo helemaal zonder weemoed? Kan dat wel? Dit is een vraag waar ik langer mee bezig kan zijn dan met de vraag: wat bedoelt de dichter hier eigenlijk? Veel écht eenvoudige poëzie stelt trouwens voortdurend dit soort vragen. Om het bij deze bundel te houden, bij voorbeeld ook het gedicht.

De kunst is
zichzelf te spannen tot snaren
een bos zijn, een veld
onder storm, regen
bespeeld worden
leeg durven
achterblijven

Peter Zonderland zegt hierover in De Volkskrant - ik kan nu eenmaal moeilijk doen alsof ik zijn recensie niet gelezen heb - ‘Door de eenvoudige constructie krijgen de gedichten iets anecdotisch en ontbreekt het ze aan gelaagdheid. Ze zijn daardoor soms bijna mededelingen of aforismen in poëtische taal.’ En dan volgt een dubbele punt, en vervolgens bovenstaand gedicht: de opmerking slaat dus duidelijk dààrop. En Zonderland vervolgt: ‘De lezer hoeft weinig moeite te doen om zich een gedicht als dit eigen te maken. Het heeft niet meer te vertellen dan het in eerste instantie zegt.’

Ik twijfel daaraan. Hoef ik weinig moeite te doen om mij dit gedicht eigen te maken? Ik kan het lezen en al na eerste lezing vaststellen dat het zegt wat het zegt. Maar daarmee heb ik het me nog niet eigen gemaakt. Voor moeilijker gedichten heb ik drie, vier lezingen nodig, laten we zeggen: tien minuten, tegenover één minuut voor Hillenius. Maar met die ene minuut kan ik dan weer een avond verder, me vragen stellend als daar zijn: een veld zijn onder storm, is dat dan een verdienste? Bespeeld durven worden, alles maar laten gebeuren, die oeverloze passiviteit, is daar durf voor nodig? Is dat niet wat iedereen doet? Leeg achterblijven, is dat een kunst? Is dat niet wat mijn zoon van twaalf na elk Veronica-programma doet? Nee, niet die leegte wordt bedoeld, maar welke dán? Het zal er wel mee te maken hebben dat een goed aforisme altijd meer vraagtekens stelt dan er, zo te zien, uitroeptekens achter staan.

Lui

Anderzijds schrijft Hillenius, meer dan mij lief is, een poëzie waarvoor de lezer wél moeite moet doen, die je drie keer moet lezen om te beseffen dat het toch maar disparate indrukken blijven. Om het in wiskundige termen te zeggen: ik hou van gedichten die een optelsom geven. Als je alle regels bij elkaar optelt, kom je tot een som die meer is dan de afzonderlijke indrukken. Hillenius' gedichten leunen meer aan bij de moderne wiskunde, voor zover ik die, zoonsgewijs nog maar in het eerste jaar middelbaar zittende, kan volgen: het zijn open verzamelingen. Soms hangt een slot - de optelsom - er zo maar aan vast, zonder iets toe te voegen, zoals: ‘toch heb ik dit beleefd/en de sporen die onuitwisbaar zijn/zal ik telkens herlezen’. Het gaat dan wel over een in geologische termen uitgedrukte verhouding, een hij die met zijn gebergten probeert in de nabijheid van een zij (een zon, een komeet?) te komen. Maar wát heeft hij beleefd? Het voorgaande. En wat zijn die onuitwisbare sporen? Ik had nog geen enkele regel onthouden, en Hillenius spreekt hier zelf al van onuitwisbaarheid. Ik moet inderdaad veel moeite doen om mij zo'n slotstrofe eigen te maken, maar dat pleit niet voor die slotstrofe.

D. Hillenius

Ik ben namelijk een luie lezer, in die zin dat ik vind dat de dichter zijn werk moet doen. Pas als ik gewaar word dat hij dat inderdaad gedaan heeft, ben ik bereid zelf de rest van het werk op te knappen. Nogal wat gedichten van Hillenius zijn résumés van wat een gedicht zou moeten zijn. Hints. Vluchtige notities, om ooit eens gedichten van te maken. Vaak had ik de indruk dat ik, als ik zijn boodschappenlijstjes maar eens zou parafraseren, als ik van zijn trefwoordenstijl maar

[p. 21]

eens echte zinnen zou maken, tot betere poëzie zou komen. Dat is een indruk die een dichter zijn criticus nooit geven mag: dat de laatste het beter zou kunnen. Natuurlijk, Hillenius' werkmateriaal is uitstekend. Maar ik voel me minder een luie lezer, dan dat ik hém een luie dichter vind. Het is zo iets als een koppelrit, waarbij renners hun ploegmaat moeten afduwen. De renner is de dichter, de ploegmaat de lezer. Maar om het zo ver mogelijk te brengen, moet de eerste de tweede met zo'n overtuigend vertoon van klasse lanceren, dat de tweede wel verplicht is om op ‘de lancée’ door te gaan. Hillenius duwt mij vaak af met de mededeling: doe jij het nu maar zelf.

Hillenius kan ook vaag zijn. De splijtzaamheid der dingen’, wat is dat? Als hij het over ‘een geur’ heeft, vraag ik me af: welke geur? Als hij inspiratie vergelijkt met ‘een zin uit een gesprek gevallen’ vraag ik: welke zin? Als hij vervolgt met ‘een rest leesbaar van een versleten brief’ vraag ik a) waarom mag dat niet zijn ‘een leesbare rest van een versleten brief’ en b) welke rest? Als hij het drieledig maakt door de toevoeging ‘of boven komen drijven uit een verhaal’, is mjn vraag: uit wélk verhaal? Geef eens voorbeelden, Hillenius? Al die dingen geven hem ‘voltooiingslust/begin van een gedicht’.

Het lijkt wel zelfkritiek: voltooi het dan inderdaad eens. En als Hillenius al eens concreet is, is dat vaak te privé om er iets aan te hebben. ‘In de avond steeds meer/geur van ontbindende eiwitten’: in welk laboratorium kan ik a.u.b. eens gaan ruiken wat de dichter hier bedoelt? Als hij onrust typeert als een ‘aanvretende vos onder mijn hemd’, kan ik daar hooguit uit afleiden dat Hillenius weinig modieus-strakke hemden draagt, maar waarom zou er voor hetzelfde geld geen krokodil onder kunnen?

Nee, in beelden is Hillenius niet op zijn best. Jammer, want de keren dat hij er toch in slaagt, levert dat meteen relatieve hoogtepunten op, zoals:

twee lieve hoeren hielpen de oude boer
zij vroegen geld maar 't was met liefde
en zorg en vakkennis
dat zij hem uitkleedden
streelden, zweven lieten
over zijn eigen land
dat hij zo nog niet kende

■