Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

Met de verbeelding terug naar de werkelijkheid
‘Montyn’: een biografie als roman

Montyn door Dirk Ayelt Kooiman Uitgever: De Harmonie 349 p., f29,50

Carel Peeters

In het eerste hoofstuk van haar boek On Photopgraphy schrijft Susan Sontag dat zij op twaalfjarige leeftijd, in 1945, iets zag dat haar een ‘negative epiphany’ bezorgde: niet de ervaring alsof ineens de Heer der Heerscharen aan je verschijnt, zoals bij een gewone epifanie het geval schijnt te zijn, maar het omgekeerde, iets van de duivel. Zij zag in een boekhandel foto's genomen in de concentratiekampen Bergen-Belsen en Dachau. ‘Nothing I have seen - in photographs or in real life - ever cut me as sharply, deeply, instantaneously... I felt irrevocalbly grieved, wounded, but a part of my feelings started to tighten; something went dead; something is still crying.’

Het zien van deze foto's deelde haar leven in tweeën: de periode vóór en na het zien van die foto's. Deze passage maakt temeer indruk op mij omdat ik hier iets herkende. Ik moet ook een jaar of twaalf geweest zijn toen ik op een dag een deel van een tweedelig boekwerk zonder titel uit de boekenkast haalde, het onvoorbereid opensloeg en zag wat Susan Sontag moet hebben gezien. Scherpe herinneringen aan wat er toen door me heenging heb ik niet, maar het was door mij gezien, zoals Jeroen Brouwers zou zeggen.

Het is kennelijk geen unieke ervaring. De hoofdpersoon in Dirk Ayelt Kooimans roman De vertellingen van een verloren dag, van wie gezegd wordt dat hij werd geboren in 1946, vertelt aan zijn joodse gastheer Merkuur, de enige overlevende van zijn familie, over zijn kennismaking met de Tweede Wereldoorlog: ‘Ik ben een kind van de naoorlogse geboortegolf. De Tweede Wereldoorlog heeft een schaduw geworpen over mijn generatie, ongrijpbaar, juist omdat we hem niet hebben meegemaakt. (...) Bij ons thuis werd er zelden over de oorlog gesproken. Toen ik, rond mijn tiende, kennis begon te nemen van wat er gebeurd was, raakte ik er volledig van in de ban. Alles waarop ik de hand kon leggen werd uitgespeld, geen foto zo gruwelijk of ik dwong me ertoe hem nauwkeurig te bekijken. Het is toeval dat jij de dans ontsprongen bent: jij had daar kunnen staan. (...) Angstdromen van gillende sirenes, van oogverblindende explosies in de nacht. (...) De obsessies duurde maanden, en het zou nooit meer worden zoals het geweest was. De idylle was verbroken.’

Ook bij Kooiman moet er toen iets zijn verdwenen, of ‘doodgegaan’, zoals Sontag zegt. Er is geen schrijver in Nederland bij wie zozeer het thema ‘de werkelijkheid als verbeelding en de verbeelding als werkelijkheid’ centraal staat. De hoofdpersonen in zijn werk vragen zich voortdurend af of ze wel iets kunnen ervaren en er is een geweldige afstand tussen de werkelijkheid en zijzelf; gevleugeld is de zin uit het verhaal ‘De schrijver droomt’: ‘Wie is het die daar zit. Is hij het - ben ik

[p. 11]

het? Emoties zijn geen geestelijke en fysieke verschijnselen, het zijn een soort pingpongballen. Verstand en gevoel lijken twee onverenigbaarheden bij de hoofdpersonen van Kooiman. Daar komt pas verandering in met De vertellingen van een verloren dag. Daarin drijft hij het verstand en het gevoel naar elkaar toe, zonder dat hij zich als schrijver de kans geeft ze met zijn ironische zwier weer uit elkaar te halen. Het is alsof Kooiman in deze roman is teruggekeerd naar de tijd waarover zijn hoofdpersoon Dirk het heeft: toen hij zo'n jaar of tien was en door middel van boeken en foto's met de Tweede Wereldoorlog kennismaakte en de verwijdering van gevoel en verstand ontstond; het is alsof hij die verwijdering na zoveel jaar ongedaan probeert te maken. Montyn, het boek met de levensgeschiedenis van de beeldend kunstenaar Jan Montyn, sluit hierbij aan.

De Tweede Wereldoorlog is in De vertellingen aanwezig in de persoon van Merkuur, de gastheer van de hoofdpersoon in het Noord-Italiaanse Torello. Als Merkuur aan de hoofdpersoon zijn levensgeschiedenis heeft verteld vraagt hij: ‘En jij? Vertel eens iets over jezelf...’

Zonder ideologie

Dit is een doodgewone vraag, maar hij bereikt de hoofdpersoon als een verrassing. Dat is in het werk van Kooiman niet ongebruikelijk. Zijn hoofdpersonen weten op zulke rechtstreekse vragen over hun persoon niets te antwoorden. Maar in De vertellingen is deze ‘indolentie en gedachtenloosheid’ niet blijven steken in de vraag of er wel zo iets als ‘werkelijkheid’ bestaat; het is daarin tot een probleem geworden omdat het zijn climax bereikt in de confrontatie met het leven van Merkuur. Het antwoord dat na enige aarzeling wordt gegeven wil zowel een indruk geven van het karakter van de hoofdpersoon als een idee van wat zijn generatie met de Tweede Wereldoorlog als erfenis heeft meegekregen. Hoe vaag de ‘cultuurfilosofische’ verklaringen die Kooiman zijn hoofdpersoon laat geven ook zijn, ze hebben een suggestieve waarde: wij zijn de nakomelingen van een cultuur die zich zelf om zeep heeft geholpen, zegt hij. Onze ouders zijn de laatsten geweest die nog iets hebben opgevangen van een wereld ‘in kontinuïteit, van een bestaan waarin het wereldbeeld van christendom en humanisme gespiegeld kon worden’. Zijn generatie leeft in een wereld zonder een samenhangende ideologie en zal een werkelijkheid onder ogen moeten zien die ‘leeg’ is. Ze zal zich moeten aanwennen om ‘niet-interpreterend’ te kijken.

Wat de hoofdpersoon over zijn emotionele karakter heeft mee te delen, is minder vaag. Het is iemand die geen eigenschappen heeft omdat hij ze als iets beschouwt dat hem zou vervreemden van zich zelf; het zouden ‘fixaties’ zijn. Bovendien meent hij dat iemand geen inzicht kan hebben in de gevoelens van een ander, ‘net zomin als je erachter kunt komen hoe die een bepaalde kleur ervaart’. Het denken biedt, ‘strikt genomen’, geen toegang tot het gevoel, zegt hij. ‘Dat gevoel laat zich niet formuleren in de taal waarvan het denken zich bedient.’ Hij vraagt Merkuur of dit een antwoord is op zijn vraag en geeft zelf het antwoord: ‘Nou en of! Het is het antwoord van iemand die zo weerzinwekkend rationalistisch is dat hij bij het aanschouwen van een verdrinking niets anders ziet dan een bevestiging van de wet van Archimedes...’

Wat zich in deze roman afspeelt, heeft, zoals gezegd, alles te maken met Kooimans nieuwe boek, Montyn, de levensgeschiedenis van de werkelijk bestaande kunstenaar. Montyn komt in De vertellingen ook voor, zij het dat hij niet met name wordt genoemd. Hij is de man die Dirk en Merkuur allebei, een mirakels toeval, ontmoet blijken te hebben en die hun allebei zijn niet zo glorieuze en vol schuldgevoel zittende levensgeschiedenis heeft verteld. Dat leven komt overeen met dat van Montyn in dit nieuwe boek. Van pagina 177 tot 185 wordt van dit leven in De vertellingen een samenvatting gegeven (die overigens op essentiële punten afwijkt van Montyn).

Wat is hier aan de hand? Werkelijkheid en verbeelding raken onontwarbaar verstrikt. Dat hoeft niet, als men de Dirk van De vertellingen, hoe fictief ook, laat samenvallen met preoccupaties van de schrijver Kooiman. Dan wordt duidelijk dat Montyn niet alleen de evocatie is van het leven van de beeldend kunstenaar, maar dat het boek alles te maken heeft met het probleem van gevoel en verstand in De vertellingen. De ontmoeting met Merkuur, de zich schuldig voelende joodse overlevende, en Montyn, de zich schuldig voelende man die zich als jongen van negentien/twintig jaar uit een mengsel van zucht naar avontuur en verwerpelijke wereldvreemdheid aanmeldde voor Duitse krijgsdienst, maakt vluchten in gedachtenspelletjes over het al dan niet bestaan van de werkelijkheid onmogelijk: dit is té werkelijk.

Terug van vakantie in Torello zegt Dirk tegen een vriend, dat het gesprek met Merkuur iets tot klaarheid heeft gebracht: ‘dat ik me steeds hopelozer ben gaan verstrikken in de betekenis die ik aan de dingen hechtte. Daarbij vergat ik dat het feit aan die betekenis voorafgaat.’ Zijn ‘tekort’, dat hij zich niet kan verplaatsen in de gevoelens van een ander en dat de taal van het denken daarvoor niet geschikt is, wordt in Montyn aangepakt: de schrijver Kooiman confronteerde zich met feiten en leefde zich in in de gevoelens van een ander. Tussen november 1979 en juni 1982 voerde hij gesprekken met Montyn en het resultaat is, zoals men van Kooiman kon verwachten, geen opgeschreven levensgeschiedenis, maar iets dat het midden houdt tussen een biografie en een roman. Montyn is een boek als In Cold Blood van Truman Capote, half fictie, half werkelijkheid; een evocatie van een leven dat alleen maar werkelijk wordt als de verbeelding van de schrijver eraan te pas is gekomen. Voor dit soort proza bestaat in Amerika een term: faction.

De man waarin Kooiman zich verplaatste was iemand die zich in 1944 om een reeks begrijpelijke en onbegrijpelijke redenen aanmeldde voor de Jeugdstorm van de NSB, daarna voor Weersportkampen van de Duitsers in Oostenrijk, vervolgens voor de Kriegsmarine, van daaruit verzeild raakte in de oorlog, tot de bemanning van een mijnenveger van de Duitsers behoorde, in de loopgraven van het schiereiland Koerland belandde, ernstig gewond raakte, weer werd ingedeeld en aan de Oder tegen de Russen vocht, krijgsgevangen werd gemaakt, vluchtte, zich inschreef voor het Vreemdelingenlegioen, deserteerde in Marseille, zich meldde bij de Engelsen, werd veroordeeld tot drie jaar heropvoeding in Scheveningen en Nunspeet, zich na afloop daarvan meldde als vrijwilliger voor Korea, bij terugkomst een opleiding tot sergeant kreeg, een militair museum inrichtte en een raaskallend dubbelleven van militair en krankzinnige alcoholist leidde, om ten slotte geestelijk in te storten en een jaar in een psychiatrische kliniek te verblijven. Na zijn ontslag uit de kliniek en de militaire dienst ging hij naar Amsterdam en werd, wat er al van zijn jeugd afin had gezeten, beeldend kunstenaar. In de jaren zestig en begin jaren zeventig verdeelde hij zijn leven over Nederland, Zuid-Frankrijk en Vietnam en begeleidde transporten van weeskinderen naar het Westen. Feiten. Het boek Montyn bestaat allerminst alleen maar uit feiten. Het is de evocatie van een leven, een productief onderzoek naar wat dit leven heeft gemaakt in de nietigste details tot de meest groteske toppen en diepten van de menselijke ervaring. Jan Montyn kan Kooiman zijn leven niet verteld hebben zoals het nu in dit boek staat. Een terugkerend thema in het boek is dat je achter de feiten, achter de gezichten van mensen moet leren kijken om te weten wat en wie ze zijn, wat ze hebben meegemaakt. Dat is wat Kooiman zelf heeft gedaan. Aan het begin en aan het eind wordt beschreven hoe Montyn in Vietnam een kolonel ontmoet die zich daar gevestigd heeft als restauranthouder, in een rieten optrekje in een dorp. Die twee ‘herkennen’ elkaar, vertellen oppervlakkige wederwaardigheden, tot de een zegt ‘Maar dat is niet alles.’ Zo moet het op zijn beurt Kooiman vergaan zijn toen hij voor het eerst met Montyn kennismaakte. Het ‘meer’ van de kolonel is de onbeschrijflijke ellende die hij en Montyn hebben meegemaakt en die ze van elkaars gezicht weten af te lezen.

Dirk Ayelt Kooiman

Het boek leest alsof Montyn het zelf heeft geschreven: het is een relaas met feiten, gedachten, gevoelens die alleen bij iemand opkomen die het zelf heeft beleefd. Veel zal ▶

[p. 14]

Jan Montyn Kooiman hebben verteld, maar het is onmogelijk om gedachten en gevoelens zo precies te vertellen. Die moet Kooiman dus bedacht hebben. Het boek heeft een onnadrukkelijke structuur: het begint met een hoofdstuk waarin de tijd afwezig is en waarin Montyn in een vliegtuig zit dat hem terug zal brengen naar Europa. Het is de laaste keer dat hij kinderen naar veiliger oorden heeft gebracht en er heeft dus zo iets als een generale recapitulatie van zijn leven plaats en in het bijzonder van zijn motieven om aan het begeleiden van kinderen mee te doen. Die motieven zijn, zoals vaker in zijn leven, niet eenduidig: boetedoening, betaalde vliegtocht naar verre landen en een hang naar het gevaar dat hij uit de oorlog in Europa kende. Dit hoofdstuk zet de toon voor de volgende, waarin Montyns leven in chronologie wordt beschreven in vierentwintig hoofdstukken. Structureel is de herhaalde terugkeer naar zijn geboortedorp Oudewater. Structureel is ook de terugkeer in zijn gedachten naar zijn geboortedorp. Kooiman heeft het hele boek uit de sfeer van de feiten gehaald door voortdurend de wereld erachter te beschrijven: wat Montyn dacht tijdens een bombardement, welke indruk de ellende op hem maakt, door de gruwelen te beschrijven met de ogen van iemand die het echt heeft gezien. Er komen dromen, herinneringen, hallucinaties en gedachten in het boek voor die een werkelijke indruk maken, maar die alleen maar het produkt van de verbeelding kunnen zijn.

Er komen hoofdstukken in Montyn voor waaraan goed te zien is hoeveel werk Kooimans verbeelding moet hebben gehad met de feiten die Montyn hem vertelde: de hoofdstukken waarin de schipbreuk met de mijnenveger wordt beschreven, een toestand waarin de feiten slechts bestaan in het hoofd van de schipbreukeling. Hetzelfde geldt voor de hoofdstukken die zich afspelen in de loopgraven van Koerland: ook een situatie die gebonden is aan tijd en plaats, maar waarin Kooiman pagina's lang een even reële als absurde wereld oproept. Waaraan deden mij deze pagina's denken? Aan Edgar Allan Poe's The Narrative of Arthur Gordon Pym of Nantucket. In die fantastische roman worden ook de grenzen van het menselijke bevattings- en uithoudingsvermogen betreden: schipbreuk, storm, mensen die moeten loten wie ze zullen opeten, dagenlang vastgebonden op wrakhout, honger, dorst, het eten van leren tassen enzovoort. Dezelfde ondraaglijke grenzen weet Kooiman op te roepen in de hoofdstukken ‘De loopgraven van Koerland’, ‘Van de modder in de sneeuw’, ‘Aan de Oder’. Er komen in het boek passages voor waarin bombardementen op Mannheim en Dresden worden beschreven - men ziet het voor zich - maar daardoorheen klinkt steeds een refrein: dat is dat Montyn het niet verdraagt zich in schuilkelders op te houden. Dat bezorgt hem acute aanvallen van claustrofobie. Dat is in feite het refrein van heel het boek, het is als een metafoor van het grenzeloze bestaan dat hij heeft geleid. Ergens opgesloten zitten, in Oudewater, bij zijn familie, in een trein, boot, land, het was hem niet mogelijk. Dat het ook gold, aanvankelijk, voor een moraal, is een ander aspect. De eeuwige onrust in Montyns leven, altijd weer weg willen, loopt als een rode draad door het boek. In alles wat hij meemaakte, tot de jaren zestig, was de wereld en het wereldgebeuren in de zin van politiek en ideologie afwezig. Zijn wereld bestond in de wereld waarin hij verzeild raakte door ad hoc beslissingen waarbij niet aan moraal of consequenties werd gedacht. Zo volgde de ene wereld de ander op. Het boek behandelt zelfs de moraal van Montyns gedrag in de oorlog, na de oorlog en in de tijd dat hij de Vietnamese kinderen begeleidde. Het komt voortdurend ter sprake, want ook dát heeft Kooiman opgeroepen. Tot wat voor conclusie leidt dat bij de lezer? Het herinnert hem aan wat de hoofdpersoon van De vertellingen tegen Merkuur zegt: dat hij als kind van de naoorlogse generatie te maken heeft met een cultuur die zich zelf de nek heeft omgedraaid en dat die generatie het zal moeten wagen te leven zonder ‘een vlucht in een al dan niet religieuze projektie of een beroep op een zichzelf rechtvaardigend onderbewustzijn, een werkelijkheid onder ogen te zien die leeg is. En pas dan, wanneer we ons hebben aangewend om niet-interpreterend te kijken, met een oog dat géén vaststaande betekenis vooronderstelt, zullen we ons een vrijheid geschapen hebben die ons in staat stelt een andere relatie te zien tussen de wereld en onszelf...’ Montyn maakt duidelijk dat dit mooie woorden zijn en niet meer. Het door Kooiman opgeroepen leven illustreert dat iemand die aanvankelijk zo leeg leefde als Montyn de pijnlijkste brokken maakt. Blijkbaar leidt het ontbreken van een allesomvattende ideologie die het leven continuïteit en samenhang geeft, zoals door Kooiman meerdere malen geconstateerd, tot ‘leeg’ en ‘niet interpreterend’ kijken - en niet tot het kweken van een persoonlijke mentaliteit. Aan een dergelijke mentaliteit ontbrak het Montyn toen hij de ‘beslissingen’ in de eerste periode van zijn leven nam. Kooiman heeft met Montyn de woorden van Dirk in De Vertellingen weersproken: dit leven zonder ‘ideologie’ tot de jaren zestig roept de wenselijkheid op van een leven met een bepaalde mentaliteit die bepaalde beslissingen voorkomt. ‘Interpreterend’ kijken is daarvoor onmisbaar.

Montyn is een literaire prestatie van de eerste orde. Het is bovendien een boek dat iets betekent in de ontwikkeling van een schrijver. Door de werkelijkheid met de verbeelding te lijf te gaan, werd de werkelijkheid echt. De vraag ‘Wie is het die daar zit? Is hij het - ben ik het?’ is irrelevant geworden.

■

Verschijnt eind oktober