Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

‘Het onuitsprekelijke’ in te veel woorden
De Moors biografie van Van Oudshoorn

Van Oudshoorn. Biografie van de ambtenaar-schrijver J.K. Feijlbrief 1876-1951 door W.A.M. de Moor Uitgever: De Arbeiderspers, Open Domein deel 1, 2 delen f79,50

Ton Anbeek

Wie een Engelse boekwinkel, binnenloopt, vindt daar een grote kast ‘biography’. Daarin staat dan, keurig gealfabetiseerd op naam van de behandelde persoon, het resultaat van een cultuurvorm: de cultus van de levensbeschrijving. In Nederland is het biografieën-schrijven zeker geen bloeiende tak van het literaire bedrijf. Zo zitten we met het treurige gegeven dat er nog steeds geen behoorlijke beschrijving bestaat van de toch niet oninteressante levens van mensen als Slauerhoff, Du Perron of Van Eeden. Misschien komt er wat meer schot in dit verwaarloosde onderdeel van de letterkunde nu er een serieuze poging is gedaan een biografie als wetenschappelijk verantwoorde studie te presenteren: het tweedelige proefschrift van W.A.M. de Moor over de schrijver J. van Oudshoorn.

De Moor zet in zijn inleiding een aantal problemen uiteen die met het biografieën-schrijven samenhangen. Zo is het klimaat binnen de literatuurwetenschap in Nederland de laatste twintig jaar niet gunstig geweest voor de levensbeschrijver: de volle nadruk lag op de uitputtende analyse van afzonderlijke teksten, waarbij biografische gegevens zoveel mogelijk buiten beschouwing bleven. Zoals De Moor het stelt: ‘Dat ik toen (± in 1958) besloot om een biografie te gaan schrijven, werd mij min of meer kwalijk genomen.’ Er werd diep neergekeken op een boek als dat van Van Tricht over Couperus, omdat daarin op een naïeve manier verbanden gelegd werden tussen de Haagse schrijver en zijn romans. Die verbinding tussen leven en werk is ongetwijfeld een van de lastigste opgaven voor de biograaf. Daarnaast is er bij voorbeeld ook het probleem van de dosering: in hoeverre moet een biograaf behalve de feiten van een leven ook een poging doen om greep te krijgen op de psyche van de beschreven auteur? Een bezwaar dat men wel inbracht tegen de datarijke Emantsbiografie van Dubois is dat men na lezing van dat dikke boek nog niet werkelijk weet wat een man als Emants nu bezielde.

In hoeverre heeft De Moor deze moeilijkheden weten op te lossen? Ik zal eerst een indruk geven van het leven van Feijlbrief/Van Oudshoorn, zoals dat te distilleren valt uit de dissertatie.

Burger en kunstenaar

De stof is boeiend genoeg: de ambtenaar Feijlbrief, die zijn kunstenaarschap zo sterk scheidde van zijn dagelijks bestaan dat hij over zijn alter ego Van Oudshoorn schreef in de derde persoon: alsof het pseudoniem echt iemand anders aanduidde. De kunstenaars rond de eeuwwisseling zetten zich krachtig af tegen de burgerij - bij de schrijver Feijlbrief/Van Oudshoorn vindt men die tegenstelling binnen één persoon.

Voor wat betreft het weergeven van de jeugd leunt De Moor nogal op prozawerk van Feijlbrief zelf (onder meer de fragmenten bijeengebracht in Het onuitsprekelijke), een gevaarlijke prodedure zoals hij zich goed bewust is. De zin waarmee het eigenlijke levensverhaal opent, doet het ergste vrezen: ‘Stel ik mij Van Oudshoorn voor als het kind Jan Koos Feijlbrief dan zie ik hem als een aan zichzelf overgelaten jongerje, opgesloten in een kleuterschool.’ Gelukkig laat De Moor zich verder zelden meer tot zulk romantiserend proza verleiden.

Belangrijk thema in de puberteit is de koppeling van masturbatie en zonde die Feijlbrief zijn leven lang zal blijven kwellen, en waaraan ook bijna al zijn helden lijden (met enige overdrijving zou men kunnen zeggen: het oeuvre van Van Oudshoorn hebben we te danken aan een gebrek aan seksuele voorlichting). De jonge Feijlbrief kiest voor het ambtenaarschap. In 1905 wordt hij overgeplaatst naar het Nederlandse gezantschap in Berlijn waar hij tot 1933 zal blijven werken, gestaag opklimmend in rang. De overgangsperiode is niet makkelijk: op kille pensionkamers vecht de ontwortelde Hagenaar met zijn depressies. In 1909 sterft zijn moeder; een belangrijk moment omdat het voor Feijlbrief dan minder moeilijk wordt om eigen levenservaringen tot basis te nemen voor zijn eerste roman, Willem Mertens' Levensspie-

[p. 9]

gel. Om het boek uitgegeven te krijgen zoekt Feijlbrief contact met Frans Coenen, een belangrijke figuur binnen het Nederlandse literaire leven in die tijd en bovendien iemand waarmee hij zich verwant voelde: hij had veel bewondering voor Coenens roman Een zwakke. Daarmee begint de lange periode waarin Coenen zich inspant voor de onbekende schrijver uit Berlijn; hij is het die onderhandelt met uitgevers, een weinig benijdenswaardige bemiddelaarspositie. In 1913 is het dan zo ver: uitgever Brusse heeft zijn jawoord gegeven. Blijkbaar gaf dit Feijlbrief de moed die hij nodig had om een andere belangrijke stap te doen: hij trouwt met de Duitse zangeres Maria Teichner. De brieven tussen de verloofden laten een jaloerse Feijlbrief zien die zich het vuur uit de sloffen loopt om zijn ‘Mieze’ naar het altaar te slepen.

Sceptische man

Het echtpaar Feijlbrief nam actief deel aan het gezelschapsleven van de Hollandse kolonie in Berlijn. Er is een fraaie foto waar men de eenzelvige auteur op excursie ziet met de Vereniging Nederland & Oranje, in een open autobus van de ‘Elite Rundfahrten’. Feijlbrief brengt het ondertussen zelfs tot directeur van de kanselarij van het Nederlandse gezantschap.

Aan deze periode komt een eind als Feijlbrief wordt ontslagen - niet omdat hij met de kas geknoeid zou hebben, zoals wel is beweerd; de reden is simpeler: hij wordt het slachtoffer van bezuinigingen. Het is een zware slag: ‘Sinds 1 januari 1933 ben ik bij het Gezantschap ontslagen, acht jaar vroeger dan mijn tijd was, zonder een woord van waardering, met een opzeggingstermijn van enkele maanden en met de verplichting binnen dien korten tijd Berlijn metterwoon te verlaten.’

Er volgt een uiterst ontmoedigend intermezzo als Feijlbrief halfhartig probeert in Antwerpen aan de slag te komen, een periode waarin deze sceptische man zo eenzaam is dat hij zelfs zijn toevlucht neemt tot het gebed. Ten slotte verhuist de familie van Berlijn naar Den Haag, waar hij als ambteloos burger en vergeten schrijver zijn dagen slijt. Zó vergeten, dat sommigen menen dat hij al overleden is; Van Oudshoorn zelf: ‘Het is weinig menschen gegeven te lezen hetgeen er na hun dood nog over hen geschreven wordt en wanneer dit bovendien gunstig uitvalt is er te meer reden tot voldoening, daar het oordeel over een oeuvre posthume gewoonlijk objectiever gegeven wordt’.

Het huwelijk, toch al geen stralend voorbeeld van harmonieuze tweezaamheid, verslechtert: ‘“Ik praat geen Nederlands met haar,” zei Feijlbrief. “Duits dan?” “Welnee, ik praat nooit met haar!” repliceerde hij.’

Dan komt in 1940 de Duitse bezetter het land overrompelen. Feijlbrief ziet een kans om de deplorabele financiële toestand van het gezin wat te verbeteren en collaboreert; hij wordt rapporteur bij de afdeling Boekwezen van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten. Deze afdeling besliste tijdens de oorlog welke boeken gepubliceerd mochten worden; een selectie die nodig was ‘vanwege de papierschaarste.’ Natuurlijk haalden werken waarin de Nieuwe Gedachte werd uitgedragen eerder de persen dan ontaarde vruchten van de eenzaamheid. Met als gevolg dat allerlei ‘miskende’ auteurs met hun bloed en bodem-verhalen kwamen aandragen. Feijlbrief bevond zich in een heel curieuze positie: zijn oordeel was medebeslissend voor het al of niet publiceren. In feite had hij nu dezelfde macht als de uitgevers en tijdschriftredacteuren die hem, vond hij, zo vernederend behandeld hadden. Bijtend zijn de commentaren bij allerlei prulprodukten die hij krijgt toegeschoven. Na de oorlog moet hij voor de Eereraad voor Letterkunde (voorzitter: Bordewijk, een van zijn grootste bewonderaars) zijn gedrag verantwoorden. Hij doet dat met een beroep op zijn belabberde financiële omstandigheden en schuift met nadruk ‘Van Oudshoorn’ als schuldige naar voren. De Moor: ‘Het is duidelijk dat de schrijver stellig meende als auteur dingen te kunnen doen waarvoor hij als burger niet aansprakelijk was.’ Het vonnis is mild.

De laatste jaren zijn weinig opwekkend, al komen er tekenen van herwaardering. Men krijgt het idee dat het nauwelijks een grap is als Feijlbrief iemand voortdurend om een ‘touwtje’ vraagt: ‘Ja, dan kan ik mij aan die spijker daar ophangen.’ Het alcoholisme verergert nog. Op zijn begrafenis in 1951 voert een dominee het woord die niets van de letterkundige betekenis van de overledene weet: ‘Beminde broeders en zusters. Naar men zegt is de dezer dagen ontslapen heer Feijlbrief, die wij hier naar zijn laatste rustplaats begeleiden, de schrijver geweest van vele boeken. Welaan, mijne geliefde broeders en zusters, als ik dat woord boek hoor, dan moet ik ogenblikkelijk denken aan dit Boek!’ Van Oudshoorn had het zelf niet beter kunnen verzinnen.

J. van Oudshoorn

Dit is, heel summier, de geschiedenis die De Moor in zijn biografie van 730 bladzijden uiteenzet. Het boek bevat heel wat meer; het bevat mijns inziens ook een massa gegevens die overbodig zijn en storend werken bij lezing van dit levensverhaal. Want, met alle bewondering voor de gigantische ijver van de biograaf, geloof ik toch dat het boek ▶

[p. 10]

als biografie op belangrijke punten te kort schiet.

In de studie komen een aantal excursies voor, stukken waarin De Moor bepaalde teksten van Van Oudshoorn bespreekt. Wat opvalt, is dat hij daarbij niet consequent te werk gaat, de ene keer wordt bij voorbeeld de ontvangst van een roman in de eigenlijke biografie besproken (Willem Mertens' Levensspiegel), de andere keer wordt die behandeld in een afzonderlijke excursie (Louteringen). Zo'n uitvoerige bespreking kan afleiden van het levensverhaal; op een zeker moment schrijft De Moor: ‘Omdat het verhaal postuum verschenen is, zwijg ik op deze plaats over de ontvangst van het werk in het algemeen, aangezien de schrijver zelf van deze, waarderende, ontvangst uiteraard geen weet heeft gehad.’ Het is jammer dat De Moor dit mes niet consequent heeft gebruikt om zijn boek van veel ballast te bevrijden. Zo is het niet zinvol een heel onderdeel aan ‘Het oordeel van Forum’ te wijden, zolang niet bewezen is dat Van Oudshoorn (afgezien van een schouderklopje van ‘Dr. Ter Braak’) zich ook maar iets van dat oordeel aantrok. De visie van Forum is belangrijk voor ons, omdat die visie door veel mensen nu nog als maatgevend wordt beschouwd. Maar voor Feijlbrief is ‘Forum’ hoogstens een naam geweest; hij, als oude letterkundige, geloofde veel meer in het onverbiddelijke oordeel van mensen als Van Deyssel, Kloos en Boutens. Met andere woorden: het stuk over ‘Het oordeel van Forum’ is een polemiek tegen de mensen die nu menen dat Du Perron en Ter Braak niets van Van Oudshoorn moesten hebben; het hoort niet thuis in de biografie. Uitvoerigheid is de grote zonde van De Moor. Soms lijkt het of hij van iedere persoon die Feijlbrief ontmoet de stamboom heeft nagegaan. Ik neem graag aan dat hij dat allemaal gewetensvol heeft uitgezocht, maar dat is nog geen reden om het integraal in een biografie te publiceren. Wat hebben we aan dit soort informatie, over een vriendin van de Feijlbriefs, ongetwijfeld met veel moeite vergaard: ‘Ze was in Weesp geboren in een gezin van tien kinderen. Haar vader was bedrijfschef bij de chocoladefabriek Van Houten en gaf zijn kinderen een strenge opvoeding. In de weinige vrije tijd die hij bezat, gingen ze wel eens wandelen, met als eindpunt het Muiderslot’ enzovoort.

Typerend is het hoofdstuk over Coenen dat uitdijt tot een kleine biografie. Een efficiënt biograaf zou hier volstaan hebben met een paar kenmerkende zinnen over Coenens positie als criticus, plus enkele alinea's over de door Van Oudshoorn zo bewonderde roman Een zwakke. De grote vergissing is geweest dat De Moor alles wat hij heeft uitgezocht ook heeft willen publiceren. Het gevolg is ook dat de biograaf zijn doel, ‘het evoceren van een mensenleven in een verhaalvorm’, voorbijschiet. Deze biograaf begraaft een schrijver onder de gegevens. Het boeiendste onderdeel van De Moors boek is het gedeelte over Feijlbrief in bezettingstijd, niet toevallig een deel dat niet overwoekerd wordt door ellenlange uitweidingen over het al of niet autobiografische van bepaalde teksten van Feijlbrief. De feiten, gegevens en weetjes belemmeren hinderlijk het zicht op Feijlbrief. Zo begint hij een hoofdstuk met de volgende zin: ‘Het kan nauwelijks toeval zijn dat de romans en novellen die Van Oudshoorn in deze jaren schreef zoveel minder tragisch en dramatisch aandoen dan de trits werken waarmee hij zijn schrijverschap begon.’ Vervolgens schetst hij het beeld van een geslaagd ambtenaar en getapt lid van de Nederlandse kolonie in Berlijn. Dit beeld lijkt mij toch op z'n zachtst gezegd oppervlakkig als even verder blijkt dat deze gerespecteerde ambtenaar zijn salaris bij voorkeur in de kroeg of bij de hoeren besteedde. Feijlbriefs alcoholisme is een thema waar we zo nu en dan iets over te horen krijgen, het wordt nergens uitgediept. Het lijkt bijna of De Moor zich hier voor zijn onderwerp schaamt. En zo is er naast de enorme breedvoerigheid van deze biografie ook een gebrek aan diepgang als het erom gaat te achterhalen wat Feijlbrief nu voor een man was.

De Moors boek is mijns inziens blijven steken tussen een materiaalverzameling en echte biografie. Wat ontbreekt is een vaste greep op het onderwerp zoals men die bij voorbeeld vindt in de studie van Ian Watt, Conrad in the Nineteenth Century. Met een superieur overzicht legt Watt de persoonlijkheid van Conrad bloot, verklaart hij de eigenaardigheden van diens proza en plaatst hij de schrijver in een bredere context. Natuurlijk is het niet fair De Moors boek te vergelijken met het produkt van een rijke Angelsaksische traditie. De biografie in Nederland zal door zijn kinderziekten heen moeten. Als De Moor de stoot heeft gegeven tot een opbloei van dit te lang verwaarloosde genre, dan zij hem veel vergeven. Het wachten is nu op de biografie van Van Deyssel (door Prick) en Couperus (door Bastet).

■