Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 58]

Opgewekte sandinisten
Antonio Skármeta over de strijd in Nicaragua

De opstand door Antonio Skármeta Vertaling: Dick Bloemraad Uitgever: Van Gennep, 162 p., f 29,50

Maarten Steenmeijer

De Chileense balling Antonio Skármeta is niet zuinig met het ventileren van zijn opvattingen omtrent de nieuwe generatie Latijnsamerikaanse auteurs waartoe hij zichzelf rekent. Hij zet zich hierbij af tegen de boom-generatie, die hij overigens wel bewondert. Als hij over de pretentieuze literatuur van Donoso, García Márquez, Droguett en Rulfo schrijft, gebruikt hij termen als ‘groteske onwerkelijkheid’, ‘het exceptionele, het vreemde of extravagante, het mythische of het historische dat geweld wordt aangedaan door een opgeblazen fantasie’, ‘hijgende pathetiek’, ‘buitensporige figuren die hun bestaan vinden in even buitensporige obsessies’. Kortom, deze auteurs ‘vertonen allemaal een vrijwillige gerichtheid op het abnormale’. Daar stelt Skármeta tegenover ‘het gewone leven’, ‘de realiteit waar wij momenteel mee geconfronteerd worden’, de voedingsbodem van de nieuwe generatie.

Huiveringwekkende uitspraken. Moet dit een pleidooi voor het realisme verbeelden? Nee. Gelukkig kan de klok niet teruggezet worden. Skármeta schrijft wel degelijk moderne literatuur. Opvallend is de nadruk die hij legt op de invloed van film, radio en televisie op zijn generatie, de eerste die opgroeide met deze massamedia. Hij ziet de invloed die de Westerse wereld via de massamedia op grote schaal op de Latijnsamerikaanse landen uitoefent, niet als een grove aantasting van de autochtone culturen, zoals zijn landgenoot Ariel Dorfman. Skármeta houdt van Donald Duck, de soepblikken van Andy Warhol, Marilyn Monroe en de Beatles, zonder dat deze voorkeur afbreuk doet aan zijn engagement. In De opstand, Skármeta's tweede roman, is eveneens sprake van deze combinatie van liefde voor kapitalistische cultuur en links engagement. Een voorbeeld: de favoriete acteurs van de sandinistische soldaat/dichter Leonel zijn Tom Courtenay, Albert Finney en Richard Burton.

Speelt Ik droomde van brandende sneeuw (Skármeta's eerste roman) tijdens de maanden die voorafgingen aan de coup van Pinochet, in De opstand gaat het om de laatste maanden voor de definitieve val van Somoza. Skármeta vertoefde kort na de overwinning van de sandinisten maandenlang in Nicaragua om zich voor te bereiden op een film en een roman over deze strijd. Met de Duitse regisseur Peter Lilienthal maakte hij in León Der Aufstand, een reconstructie van de oorlog die weinig maanden daarvóór werkelijk had plaatsgevonden in deze stad. De film rouleerde hier aan het begin van dit jaar in het alternatieve filmcircuit en was op de Duitse televisie te zien.

Nationale Garde

De roman werd later geschreven, en verschilt aanzienlijk van de film, o.a. wat betreft het plot. Toch zal de film ongetwijfeld van grote invloed zijn geweest op de roman: de hoofdstukken zijn kort, verschillen onderling sterk (gesprekken, brieven, legerrapporten, beschrijvingen, gedachtenstromen, zelfs een gedicht van Neruda) en er is een duidelijk verhaal.

In De opstand neemt het conflict van Agustín Menor een centrale plaats in: dienst nemen bij de Nationale Garde of zich aansluiten bij de sandinistische opstandelingen. Uit economische overwegingen kiest hij aanvankelijk voor het eerste, tot grote woede van zijn werkeloze vader. Als hij de jongen gebiedt te deserteren, verdedigt deze zich als volgt: ‘Maar wat doe ik buiten de militaire dienst? Over straat zwerven en bedelen tot ze me ontdekken en me fusilleren? Daar eet ik aardappelen zonder in de rij te staan! Of ga jij als werkloze mij onderhouden?’ Maar als de plaatselijke kerk op grove wijze wordt beschoten door de Nationale Garde, gehoorzaamt Agustín alsnog zijn vader.

Minstens even belangwekkend als Agustín is kapitein Flores, zijn superieur. Hij is niet de botte, wrede, domme fascist die zoveel geëngageerde literatuur bevolkt (en die hier in de persoon van sergeant Cifuentes aanwezig is), maar een intelligente en zeker niet ongevoelige man. Hij voorziet al vroeg Somoza's nederlaag, maar in plaats van botweg tot wrede acties over te gaan, reageert hij vertwijfeld. Hij houdt Agustín, zijn ‘boodschappenjongetje’, de hand boven het hoofd en aarzelt lang voordat hij het bevel van hogerhand om de kerk te beschieten uitvoert. Dat hij ten slotte met behulp van enkele gijzelaars zijn huid probeert te redden en daarbij Agustín neerschiet, bewijst eens te meer zijn vertwijfeling.

Het is jammer dat geen van de sandinisten - klaarblijkelijk - dergelijke twijfels kent. Het is bijna vanzelfsprekend dat ook zij die moeten kennen, maar daarvan is in De opstand nauwelijks iets te merken. Aan de andere kant getuigt de ijdelheid van enkele sandinisten (zij dromen van standbeelden en straten die naar hen genoemd worden) van gevoel voor details.

Kreterig en geforceerd, want niet uitgewerkt, vind ik het feminisme van Vicky, Agustín's zuster. Zij is het knappe meisje van de buurt, waar iedereen verliefd op is. Een soort Marilyn Monroe (over ‘het mytische’ gesproken!). Haar boute uitspraken over de rechten van de vrouw blijven in de lucht hangen, omdat de schrijver er niet op terugkomt.

De ‘bekering’ van Agustín maakt nieuwsgierig naar zijn collegagardisten die niet op tijd zijn overgelopen. Maar over hen komen we helaas niets te weten. Wat gaat er om in een soldaat die zich niet wil aansluiten bij de sandinisten, zelfs niet als de nederlaag onvermijdelijk is? Ik zou het graag willen weten. De Opstand is een belangwekkende, hoewel geen grootse roman. Wie Costa Gavras' indrukwekkende film Missing heeft gezien, zal veel herkennen in De opstand. In Chili namen de militairen de macht in handen, in Nicaragua de sandinisten. De opstand is dan ook heel wat opgewekter dan Missing.

■