Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 52]

Eens beroemd, nu vrijwel vergeten
Bij het honderdvijftigste sterfjaar van Sir Walter Scott

G.J.M. de Vries

Walter Vernon werd in 1912 in Greenwich geboren. Hij werd genoemd naar Sir Walter Scott, de favoriete auteur van zijn vader, Frederick Vernon. In de zomer van 1920 maakten zijn ouders een rondreis door Schotland. Zij maakten een voetreis door Liddesdale, zoals Harry Bertram uit Guy Mannering dat deed, bezochten Bothwell Brig, waar de veldslag uit Old Mortality plaatsvond, en reisden langs Niddrie Castle naar Lochleven Castle, waar The Abbott handelt.

Vanaf de bouwvallige restanten trachtte Frederick een kiekje van zijn vrouw te nemen. Om zo veel mogelijk van de enig overgebleven toren (waarvan hij meende dat daarin Queen Mary gevangen werd gehouden) in beeld te krijgen leunde hij te ver over een van de brokstukken van de ruïne. De val die erop volgde werd hem noodlottig. Walter groeide op zonder zijn vader, aan wie hij herinneringen behield die hem dierbaarder werden naarmate de jaren verstreken.

In de winter van 1934 nam Walter een van de romans van Scott uit de bibliotheek die daarvan zo ruim was voorzien. Zijn moeder, die niet was hertrouwd, merkte terloops op dat Scott voor de familie weinig goeds had betekend. Voor het eerst van zijn leven hoorde Walter de reden van de Schotse reis van zijn ouders; een pelgrimage naar de plaatsen waar Scotts romans zich afspelen. Zijn liefde voor zijn vader bleek een krachtige bron van haat tegen alles wat met Scott te maken had. Omdat een huisvriend, de bekende bankier Will Tresham, het familiekapitaal van de Vernons zeer goed had belegd (onder meer in Dumont, die een tijdlang het monopolie voerde in de produktie van nylons), was Walter een zeer vermogend man. Hij benaderde het grote aantal uitgeverijen dat Scotts werken uitgaf en onderhandelde over het bedrag dat hij zou vergoeden als men ervan afzag Scott nog langer uit te geven. Alle uitgeverijen gingen na verloop van tijd voor de ruime schadeloosstelling door de knieën, met uitzondering van Everyman's Library. Deze weigerde om principiële redenen op de aanbiedingen in te gaan. Ook in het buitenland wist Walter dergelijke stopzettingen te bereiken. De contracten lieten wel toe dat bewerkingen voor kinderen van Scotts romans werden uitgegeven.

Walter meende dat langs deze weg een nog effectievere bestrijding van Scott werd verkregen. Tot aan het einde van zijn leven in 1973 oefende hij zijn particuliere, duurbetaalde censuur uit, maar de aanleiding daartoe werd steeds geringer. (Een pijnlijk detail is onlangs onthuld door Vernons biograaf. Jonathan Oldbuck. Walter heeft zich namelijk nooit gerealiseerd dat zijn landhuis, Monkbarns, door zijn vader was genoemd naar het landgoed van ‘De oudheidkenner’ uit Scotts gelijknamige roman.)

Goethe

Walter Vernon heeft natuurlijk noit bestaan, maar dat maakt voor de huidige situatie weinig verschil. Scott wordt inderdaad nauwelijks meer uitgegeven. 1982 is niet alleen het herdenkingsjaar van Goethe maar ook van Scott. Beiden overleden honderdvijftig jaar geleden. Van de golf van culturele activiteit rond Goethes sterfdag in het afgelopen voorjaar zal in Scotts geval weinig terug te vinden zijn. Het is jammer dat Goethes invloed niet zo ver reikt dat zijn oordeel over Scott op deze laatste afstraalt. Goethe achtte hem de ‘veelzijdigste, begaafdste en beroemdste verteller van zijn eeuw’, een oordeel dat destijds vrijwel unaniem heerste.

Het is vrijwel niet mogelijk een ander voorbeeld te geven van een negentiende-eeuwse schrijver wiens werk zozeer in de vergetelheid is geraakt als dat van Scott. Niet mogelijk omdat Scott de meest gelezen schrijver van zijn tijd was en, met uitzondering van Shakespeare, vermoedelijk ook de meest vertaalde Engelse auteur. Scott beheerste het literaire toneel van de eerste helft van de vorige eeuw als geen ander. Schrijvers als Poesjkin en Stendhal beschouwen hem kennelijk als ‘hors concours’, want zij geven in Jevgeni Onegin en de Chartreuse de Parme hun hoofdpersonen het advies mee toch vooral Scott te lezen. In Engeland was Scott een nationale beroemdheid: alle onderscheidingen die hij zich wensen kon, zijn hem aangeboden: eredoctoraten van Cambridge en Oxford, Poet Laureate, Privy Councillor van de koning en de adelstand.

Holland

Ook in ons land is de invloed van Scott zeer groot geweest. In 1827 hield D.J. van Lennep zijn befaamde Verhandeling over het belangrijke van Hollands grond en oudheden voor gevoel en verbeelding. De eerste zin luidt: ‘Weinig schrijvers hebben zich, in onzen tijd, door hunne werken eenen meer algemeenen roem verworven dan Walter Scott,...’ Hij prijst in hem de levendige wijze waarop Scott zeden en gewoonten uit de Schotse geschiedenis beschrijft en het natuurschoon bezingt. Dan geeft Van Lennep zich over aan een lofzang op het Hollandse landschap. ‘Zóo groeijen hier (en dit moest ik niet verzwijgen) zóo groeijen hier op Hollands bodem duizenderlei bloemen in het wilde op en vormen onze weiden tot een veldtapijt en onze bosschen en dreven, ja ook onze wildernissen en duinen tot fleurige lusthoven.’ Vervolgens wijst hij op de rijkdom van onze nationale geschiedenis. Hij noemt onder meer Karel de Stoute en meent dat het voor een ‘vaderlandsch vernuft’ niet moeilijk zou moeten zijn deze op zo treffende wijze te beschrijven dat men daarbij zelfs de voorstelling van Walter Scott in Quentin Durward geheel vergeten zou. De bedoeling is duidelijk. De wijze waarop Scott de Schotse geschiedenis heeft verhaald, moet als voorbeeld dienen voor het doen herleven van de nationale geschiedenis. Deze kant van Scotts romans beheerste de kijk van de Nederlanders op zijn werk. Ook bij Beets, een van de enthousiastste van de vele bewonderaars van Scott, zien we dit terug. Na hem, nu honderdvijftig jaar geleden, te hebben geprezen als dichter, denker, filosoof, geleerde en schrijver komt hij tot de slotsom dat de betekenis van Scott vooral is gelegen in zijn liefde voor ‘Vaderland, Geschiedenis en Oudheidkunde’ (en voegt daaraan toe ‘Menschenen Wereldkennis’). Vermoedelijk vloeit deze belangstelling voort uit het oplevend nationalisme dat na de Franse overheersing mogelijk werd.

Van Lennep heeft na deze aanmoediging niet lang op reacties hoeven te wachten. De belangrijkste hiervan vormen de historische romans van zijn zoon, Jacob van Lennep. Mogelijk heeft deze het advies van zijn vader wat al te letterlijk opgevolgd, want, beschuldigd van plagiaat, geeft hij toe dat diverse van zijn ‘letterdieverijen’ van Scott afkomstig zijn.

Niet alleen Van Lennep maar vrijwel alle belangrijke schrijvers van historische romans uit de vorige eeuw zijn door Scott beïnvloed. Bosboom-Toussaint, Drost, Oltmans en Schimmel behoren hiertoe. In haar voorwoord bij De graaf van Devonshire schrijft Bosboom-Toussaint dat het een riskante vermetelheid is om zich na Walter Scott te wagen aan een geschiedkundige roman. Maar, zegt ze, ‘die den moed niet heeft, het hoogste tot model te kiezen, zal spoedig beneden het middelmatige zinken’.

Van Oltmans is gezegd dat hij zeker een der begaafdste is van Scotts vele leerlingen in Nederland. En ‘bij een grotere meester in de leer gaan is toch geen schande?’ Hoewel onnavolgbaar blijft Scott de norm waaraan men zich spiegelt, en van de genoemde schrijvers moet gezegd worden dat zij het waardevolste proza uit die periode leverden.

Daarna is de invloed van Scott, met de verdwijning van het genre, moeilijker te traceren, maar niet afwezig. Zo meent Maarten 't Hart

[p. 53]

dat bij Vestdijk de gelijkenis met Scotts werk zo groot is dat van toeval nauwelijks sprake kan zijn.

Sir Walter Scott (1771-1832), tekening van Levine

De bewondering voor Scott in ons land was nogal eenzijdig. Scott te beschouwen als een gids voor beschrijvingen van landschappen, klederdrachten en wapenuitrusting doet hem ernstig te kort. Het is alsof men van een uitvoering van een pianoconcert van Mozart (bij voorbeeld KV 491) geen sterkere indruk overhoudt dan dat er een vleugel op het podium stond. In elk geval zal men aan de hedendaagse lezer Scott niet graag op deze gronden willen introduceren. Dat Scott nog steeds zo enorm leesbaar is, is te danken aan de vele onvergetelijke personen die hij ten tonele voert. Geen serieuze criticus, schrijft Edgar Johnson, heeft ooit Scotts vermogen ontkend om karakters te scheppen van een rijkdom en psychologische werkelijkheid, en dat hij hierin door wellicht geen andere schrijver is overtroffen dan door Shakespeare.

Antifeminisme

Van de vele hoofdpersonen die de lezers van Scott als een soort onafscheidelijke kennissenkring bijblijven wil ik hier alleen Monkbarns noemen, de hoofdpersoon uit The Antiquary, Scotts favoriete roman. Monkbarns is een combinatie van gezond verstand, plaagzucht, openhartigheid en zin voor satire, die tot de meest smakelijke situaties voert. En behept met een soort antifeminisme, dat een glorievolle geschiedenis van de stroming suggereert. ‘Laat de vrouwen dienen, zeg ik, het is het enige waarvoor ze geschikt zijn.’ Zijn argumentatie wordt ontleend aan zijn overtuiging; erg serieus hoeft men hem in dit opzicht dus niet te nemen. Virginia Woolf heeft er zich in elk geval niet aan gestoord, want telkens weer las zij het verhaal opnieuw om weer nieuwe kanten van Monkbarns te ontdekken. Antifeminisme is ook wel het laatste dat men Scott mag verwijten. Wie schreef er romans waarin de vrouwelijke hoofdpersonen zo gunstig afsteken tegenover een (zwakkere en onzekere) mannelijke tegenpartij?

Vergelijkt men Scotts romans vanuit een oogpunt van leesbaarheid met bij voorbeeld Ferdinand Huyck, dan zijn er toch wel grote verschillen te signaleren ten nadele van Van Lennep. Ferdinand Huyck roept gedachten op aan amateurtoneel: goed bedoeld maar intussen knap vervelend. De intensieve familierelaties die Ferdinand onderhoudt met ouders en tantes (tante Van Bempden en tante Letje) maken het drinken van thee of koffie al snel tot de hoogtepunten in zijn dagelijkse bestaan. ‘Dit slechts wens ik, dat de Alwijze uw geest verlicht en u leert wat uw plicht medebrengt,’ zijn de woorden waarmee vader Huyck een huiselijk ruzie afsluit nadat Ferdinand 's avonds wat te laat is thuisgekomen.

Dit soort anachronismen zal men bij Scott niet aantreffen. Scotts hoofdpersonen hebben veelal geen in leven zijnde ouders, vaak niet eens een vaste verblijfplaats. Praktische banden verhinderen daarom niet dat zij groots en meeslepend leven.

Paarden en honden

Scotts oeuvre heeft tot een enorme stapel literatuur aanleiding gegeven. Corsons bibliografie, die vermeldt wat tot 1940 is geschreven, is op zich zelf al een lijvig werk. Er is ook een naslagwerk waarin alle (2836) figuren uit Scotts romans worden beschreven, waaronder zevenendertig paarden en drieëndertig honden. Een dergelijk vrij overbodig werk is een bewijs voor het enthousiasme waartoe Scott mensen weet te brengen. Maar ook Scott zelf heeft tot een overstelpende hoeveelheid publikaties geleid. De bekendste biografie is die van zijn schoonzoon, John Lockart, daarvan wordt gezegd dat deze, samen met Boswells Johnson, de tweede beste biografieën uit de Engelse literatuur zijn. Het werk is echter moeilijk toegankelijk, zeker in vergelijking met de heldere en fraai gecomponeerde biografie van John Buchan uit 1932, zelf schrijver van ruim twintig romans en een aantal bekende andere biografieën. Van 1970 is de omvangrijke biografie van Edgar Johnson. ‘Gebaseerd op vijftien jaren van onderzoek brengt het ons met Scott in contact gedurende bijna elke dag van zijn leven’, zo luidt de onwaarschijnlijke maar verleidelijke flaptekst, die echter niets te veel belooft.

Johnson gaf zijn biografie de ondertitel ‘The great Unknown’ mee, een verwijzing naar de periode in zijn leven waarin Scotts romans anoniem verschenen. Johnson verwijst hiermee echter tevens naar de raadselachtige figuur van Scott waarvan nog steeds weinig is opgehelderd. Het raadselachtige moge blijken uit het artikel van Scott-kenner Grierson, die hem in de Encyclopaedia Britannica bijna geheel beschrijft aan de hand van paradoxen.

Een aantal zaken wordt in elke korte beschrijving gememoreerd. Zijn ziekte, zijn landgoed Abbotsford, het faillissement van zijn uitgeverij en drukkerij, welke laatste zijn persoonlijk eigendom was, behoren hiertoe. Zijn ongelukkige jeugdliefde is voor het eerst door Johnson uit de doeken gedaan. Daarover is dus in het algemeen weinig gezegd. Des te meer over zijn gezondheid. Vanaf zijn vijfenveertigste werd Scott regelmatig geplaagd door langdurige aanvallen van galstenen die hem verschrikkelijke pijnen bezorgden. Aangezien die kwaal in die tijd nog onbekend was, in elk geval bij Scott niet herkend werd, waren er ook geen remedies beschikbaar. Tussen de aanvallen door werkte Scott verder aan zijn boeken. Als zijn ziekte hem niet toestond te schrijven dan dicteerde hij. Scott was een gestaag werker die reeds 's ochtends in alle vroegte begon. Dat kon ook moeilijk anders. Hij schreef vanaf zijn drieënveertigste jaar in ruim anderhalf decennium bijna dertig stevige romans, naast vele andere publikaties, waaronder een geschiedenis van Schotland en een biografie van Napoleon. Lente en zomer werden jaarlijks in beslag genomen door zijn functie van griffier bij de rechtbank te Edinburgh. Daarnaast was hij sheriff van Selkirkshire, een soort van vrederechter.

Voor het straffe tempo waarin zijn romans verschenen is een aantal verklaringen te geven. Als dichter was Scott zijn hoogtepunt aan populariteit en internationale faam gepasseerd. Het enorme succes van zijn oudere dichtwerken bleek wel opnieuw bereikbaar met zijn romans. Bovendien was Scott een

Vervolg op pagina 55