Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 50]

De walkure van de revolutie
Alexandra Kollontai en haar naïeve biografe

Alexandra Kollontai De positie van de vrouw in de ontwikkeling van de maatschappij Veertien lezingen aan de Sverdlov-universiteit Uitgever: Het Wereldvenster 228 p., f26,50
Alexandra Kollontai Een biografie door Cathy Porter Vertaling: Tinke Davids Uitgever: Het Wereldvenster, 448 p., f 49,50

Diny Schouten

‘Alexandra Kollontai bewoonde een kamer in een hotel, zo ik mij niet vergis, buiten het Kremlin. Wat ik van haar ervaren wilde was de waarheid over Kronstadt, waar de matrozen in opstand gekomen waren - een opstand, die bloedig neergeslagen werd met behulp van Rode Gardisten. “De matrozen voelden, dat het radenstelsel uitgebloeid was en wilden nog een poging doen om het te herstellen,” zei Alexandra met een droevige uitdrukking op haar fier en open gelaat. “Is het waar,” vroeg ik bijna fluisterend, “dat toen de opstand neergeslagen was, er geen gratie werd gegeven, maar allen tot de laatste man zijn afgemaakt?” “Het is waar,” luidde het antwoord. “Ik heb dikwijls het bloed op de slagvelden gezien in de burgeroorlog, maar het heeft mij nooit zo aangegrepen als het bloed van de matrozen. Zij waren onder de eersten die de reaktie aanvielen en de sovjetvaan omhoog hesen. Waarlijk, zij hadden een beter lot verdiend.”’

De ontstelde vragenstelster uit het bovenstaande fragment is Henriëtte Roland Holst, die in 1921 Moskou bezocht, als afgevaardigde van de Communistische Partij Holland naar de Derde Komintern. Voor ‘Jet’ Holst was wat ze zag in de Sovjetunie, vier jaar na de machtsovername door de bolsjewieken, voldoende om te beseffen dat niet daar haar gedroomde arbeidersparadijs bezig was gevestigd te worden. Het duurde nog tot Trotski's uitzetting, in 1927, voordat ze uit de partij stapte.

Alexandra als sovjetafgezante in Noorwegen (1924)

1907

Alexandra Kollontai, op diezelfde Kommunistische Internationale in 1921 vice-presidente van het vrouwensecretariaat, voelde zich minstens zo betrokken bij het lot der verdrukten als haar Nederlandse tijdgenote (Kollontai werd drie jaar na Roland Holst geboren, in 1872, beiden stierven in 1952). Ze heeft nooit het geloof in de kameraden vaarwel gezegd, hoewel daarvoor zo te zien redenen te over waren. Geen halfjaar na de Derde Komintern werd ze de facto uit de partijgelederen verwijderd en Stalins liquidaties moeten haar pijnlijk direct getroffen hebben. Het mag een wonder heten dat zij zelf aan de zuiveringen is ontsnapt. Haar biografe,

[p. 51]

Cathy Porter, heeft daar een onwaarschijnlijk klinkende verklaring voor: Stalins hoffelijkheid tegenover vrouwen (‘een merkwaardig ouderwetse remming’) zou hem ervan weerhouden hebben om vrouwen aan strenge straffen te onderwerpen. Waarschijnlijker is het dat Kollontais bekendheid in het Westen haar gered heeft. In de jaren van haar ballingschap vóór de revolutie had de bevallige Kollontai zich faam verworven in Europa en Amerika als journaliste en spreekster (‘Jaurès in rokken’); van 1922-1945 was ze erg bekend als eerste vrouwelijke ambassadrice, achtereenvolgens in Noorwegen, Mexico en Zweden. Volgens Cathy Porter zijn Kollontais hoge diplomatieke benoemingen te beschouwen als een chic soort verbanning; tegenover haar ex-minnaars en medeopposanten betoonde het regime veel minder medelijden. Onder die minnaars was de grote, hartstochtelijke liefde uit haar leven, generaal Dybenko. Dybenko was degene geweest die de Kronstadt-opstand had neergeslagen; in 1938 werd hij zelf neergeschoten.

Minachting

Het huwelijk van de aristocratische Kollontai met de knappe exmatroos Dybenko in 1918 moet in de buitenlandse pers aandacht getrokken hebben. Ze huwde met hem toen zij vijfenveertig en hij achtentwintig was. Kollontai zelf, fameus door haar ideeën over een vooruitstrevende en gezonde seksuele moraal, had zulke geshockeerdheid al eens geanalyseerd als een staaltje van heersende dubbele moraal: ‘Een dokter kan zijn kokkin trouwen, een professor zijn jeugdige leerling uit de arbeidersklasse, en geen van beiden zou daarom veracht worden. Maar wee de vrouw die trouwde met háár kok, of háár jeugdige leerling - vooral als het om een aantrekkelijke man ging -, want door zo iets liet ze openlijk blijken dat ze fysiek naar een man verlangde.’

Overigens was Dybenko al eerder bij de matrozenopstanden van Kronstadt betrokken geweest: als aanvoerder van de opstand die Lenin in het zadel had geholpen. Het antwoord dat Kollontai aan Henriëtte Roland Holst gaf over het lot van de matrozen van Kronstadt - ‘zij hadden een beter lot verdiend’ - zegt iets over de gruwelijke consequenties die idealisten als zij wisten te trekken uit een overmaat van goede wil en mensenliefde. Cathy Porter, wier biografie uit 1980 nu verschenen is bij Het Wereldvenster, lijkt wat minder moeite te hebben om Kollontais en Dybenko's solidariteit met het bolsjewistisch gezag te verdedigen; als een perfecte jezuïet schrijft ze dat isolement en nederlaag van de bolsjewieken ‘al te erg’ zouden zijn geweest, ‘deze opstand van vroeger zo bezielde aanhangers moest daarom worden beschouwd als verraad en als zodanig bestraft worden’.

Alexandra in 1927

Porter stemt ook in met de minachting van haar heldin voor de ‘revisionist’ Bernstein, die Marx' Verelendungstheorie in twijfel had getrokken. Onder het kapitalisme, had hij gezegd, ‘daalde de winst niet, de armoede nam niet toe, er waren onbegrensde verbeteringen mogelijk en revolutie was zowel pijnlijk als nutteloos’. Een ‘tamme visie’, oordeelt Porter, waarachter zich slechts gedemoraliseerde socialisten uit ‘bourgeoisdemocratieën’ kunnen scharen. Porter beweert in haar inleiding dat ze heel veel ‘vragen aan de geschiedenis’ wil stellen, maar ze wekt de indruk dat ze alle antwoorden al weet.

Even leerzaam en veelzeggend over de gloeiende mensenliefde die ze in Kollontai herkent, is de manier waarop Porter ons Kollontais persoonlijke doodverklaring van haar leermeester Plechanov presenteert. Plechanov had zich op het standpunt gesteld dat zuiver socialisme als een utopie moest worden beschouwd en was daarom een tegenstander van de oktoberrevolutie. ‘Veel van mijn goede vrienden dachten dat zuiver socialisme een utopie was in het Rusland van die tijd. Om die reden was ik gedwongen te breken met veel van mijn strijdmakkers en vrienden,’ zei Kollontai daar zelf over. Uit het ‘gedwongen zijn te breken’ valt na te voelen wat Plechanov bedoelde toen hij over de jongere generatie die hem opvolgde zei: ‘Dat is het soort mensen dat Robespierres voortbrengt.’

Volkscommissaris

Alexandra Kollontai, eerste vrouwelijke volkscommissaris in Lenins kabinet, agitatrice voor de bolsjewieken in 1917 (‘de walkure van de revolutie’), theoretica van de nieuwe seksuele moraal en de nieuwe vrouw en overtuigd tegenstander van het ‘burgerlijk feminisme’. Kollontai zag in dat het vrouwenprobleem de schuld was van het kapitalistische systeem en haar oplossing ervoor moet al even weinig hoofdbrekens hebben gekost: ze wilde afschaffing van alle huishoudelijke arbeid nadat de dictatuur van het proletariaat zich gevestigd had.

Cathy Porter vindt haar een inspirerend voorbeeld. Het is maar door wie je je inspireren laat. Ik voor mij vind in haar strijd slechts het deprimerend bewijs voor een stelling van de filosofe Else Barth: mensen die normen verdedigen zijn agressief. Of, anders gezegd, ‘mensen die er prat op gaan dat ze voor iets moois en groots opkomen, dat zijn vaak de ergsten’. Renate Rubenstein moet hetzelfde duidelijk hebben willen maken toen ze over het hedendaagse feminisme schreef dat ‘waar een dwingerig, egaliserend, fatsoensrakkerig om macht en plicht en solidariteit schreeuwend collectief is, er tevens een volkscommissaris is, daar is niets tegen te doen’. Dat ze daarmee niet eens overdreef valt me nu pas op, Kollontai is er namelijk de demonstratie van. Dezelfde Kollontai die, overvloeiend van goede bedoelingen, ‘de’ vrouw wilde bevrijden door haar het recht te geven zich te ontplooien in ‘het eigen, creatieve werk, het enige dat haar bevrediging schenkt en haar leven de moeite waard maakt’, diezelfde Kollontai heeft zich wél de handen vuil gemaakt, gedreven door wat Else Barth ‘controledrang’ noemt. Als volkscommissaris van maatschappelijk welzijn eiste ze van haar regering dat prostituées tot dwangarbeid moesten worden veroordeeld en ze drong erop aan dat ze daarbij op geen enkele manier moesten worden afgezonderd van andere werkschuwe elementen. In een ander verband lees je bij Cathy Porter dan wat de oorzaak was van het gigantische prostitutieprobleem twee jaar na de machtsovername: Kollontais eigen, ‘vooruitstrevende’ echtscheidingswetten, die echtgenoten ontsloegen van allimentatieplicht. Werk voor vrouwen was ook toen niet echt makkelijk te vinden.

Hedendaagse feministen vinden Kollontais ideeën ‘opvallend actueel’, verzekert Het Wereldvenster ons. Is het leuk om dat te horen? Er is een voorstel van Renate Rubinstein om de ideeën van het feminisme maar op ‘schattigheidswaarde’ te beoordelen. Vertederend is in elk geval Portere verslag van het Eerste Congres van Werkende Vrouwen dat nog tijdens de burgeroorlog werd gehouden. Lenin hield daar een vastberaden toespraak over het verbannen van de huishoudelijke arbeid uit de privé-sfeer. ‘De aanwezigen ontleenden daaraan zo veel vertrouwen dat zij allen uitbarstten in de Internationale, en ten slotte werd een resolutie aangenomen om het beledigende woord baba (boerenwijf) uit de Russische taal te schrappen.’

Angstwekkend

Niets te lachen valt er bij de veertien bloedernstige lezingen die, ook door Het Wereldvenster, werden uitgegeven als: De positie van de vrouw in de ontwikkeling van de maatschappij. Kollontai hield die lezingen in 1921, ze vormden een cursus voor vrouwelijk partijkader. Het is een buitengewoon slaapverwekkende serie causerieën over wat sommige feministen ook nu nog