Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 42]

Een gangster en zijn oude droom
De IJsprinses: van het Wilde Westen terug naar het internaat

De IJsprinses door Eric Terduyn Uitgever: De Bezige Bij, 360 p., f45, -

Ed Jongma

Nederland ligt in Amerika. Blijkens een recent artikel van Eric Terduyn in de NRC is het een klein dorpje van zo'n vijfhonderd inwoners in de staat Colorado. Het dankt zijn naam aan de koopmansgeest van enige Nederlanders die halverwege de vorige eeuw brood zagen in wat zilver dat in die buurt gevonden werd en er prompt de Mining Company Nederland uit de grond stampten. Veel geworden is het na de aanvankelijke boom niet. Wel is er na die tijd ook nog wolfram ontdekt, maar momenteel moet Nederland het toch hebben van het toerisme - het ligt aan de voet van de Rocky Mountains op 2510 meter hoogte, en er kan uitstekend worden geskied.

Eric Terduyn bezocht Nederland in 1980 voor de tweede maal teneinde zo mogelijk wat locatiecorrecties te kunnen aanbrengen in zijn verhaal Samen uit - samen thuis, dat hij al in de jaren vijftig schreef, geïnspireerd door een kort bezoek aan Nederland, en dat nu in een bewerkte versie is opgenomen als openingsverhaal van zijn nieuwe bundel De IJsprinses. Zelf schrijft Terduyn over dit verhaal in genoemd artikel: ‘Het waren wel rare kerels die ik daar had opgevoerd. De hoofdpersoon, bijgenaamd Dutchie, was een figuur die zich bezig had gehouden met zaakjes van twijfelachtig allooi. (U begrijpt dus dat het verhaal geenszins autobiografisch was.)’ Dit neemt men onmiddellijk aan, na lezing van een moord in koelen bloede op een vriend, die al in de eerste bladzijden beschreven wordt. Het is de geest van het Wilde Westen, zoals die na jongensboeken als Kruimeltje deel is gaan uitmaken van een soort collectief onbewuste van de Nederlander.

Gewetenloze wreedheid aan de ene kant, en sentimentaliteit aan de andere. Samen uit - samen thuis is een verhaal dat enigszins los staat van de andere verhalen van de bundel, waar de mogelijkheid van autobiografie aanzienlijk groter lijkt. Het kan nog het beste worden opgevat als een fantasie, op gang gebracht door jongensboeken, en cowboy- en gangsterfilms, waarbij het fantasiekarakter wordt geaccentueerd door passages als: ‘“Jongens, nou nog een partijtje ganzenbord, dat is alweer lang niet gebeurd”, zei de Hollander. “Maar éérlijk spelen hoor!” Opgewekt schaarde men zich rond de tafel.’ Gangsters, oké, maar het moet wel allemaal knus en huiselijk blijven. Een andere vorm van relativering zijn vertaalgrappen als: ‘“Hi, old man, wat is er op je geest, spuug het uit.”’ Heel flauw natuurlijk, maar met een even duidelijk vervreemdingseffect.

Geesteskind

Eric Terduyn

Dat de verbeelding in deze ouverture even aan de macht was, blijkt na lezing van de andere verhalen. Dutchie, bijnaam voor Nils Alting, is in Nederland (Holland) teruggekeerd en schrijft daar, als ex-gangster, zijn jeugdherinneringen. Op zich zelf heel goed mogelijk, maar men heeft toch de sterke indruk dat de memoires van een Al Capone er wat anders uitgezien zouden hebben dan wat we nu te lezen krijgen. Nils' herinneringen doen eerder een toekomst als schrijver, als cineast of als psycholoog vermoeden, maar die beroepen verenigt Nils' geestelijke vader Eric Terduyn al in zich, en kennelijk had hij met zijn geesteskind andere plannen.

De vroegste verhalen, gedateerd 1928 en 1929, werden in eerste versie geschreven in 1959 en 1961 voor Vandaag (6 en 7), en onlangs voor De IJsprinses opnieuw bewerkt. Op drastische wijze, zoals na vergelijking blijkt. Ik vind ze prachtig, en, als we Werther Nieland even hors concours laten, dan ken ik weinig verhalen in de Nederlandse literatuur die op even subtiele wijze de sfeer van de prepuberteit oproepen, die wonderlijke periode van hutten bouwen, geheime clubs, samenzweringen en eerste verliefdheden. Oma's Hemelvaart en Harponnekes herfstavond vormen in meer dan een opzicht het hart van het boek. Terduyn beziet met kennelijke genegenheid de lotgevallen van zijn ‘petit ami’, en weet zich, veel meer dan in de rest van het boek, als schrijver op de achtergrond te houden, hetgeen de verhalen de kans geeft een autonoom leven te gaan leiden. Zij krijgen hierdoor een algemenere waarde. Je volgt als lezer de schrijver niet langer in zijn al dan niet literaire capriolen, die vaak amusant genoeg zijn, maar grijpt graag de gelegenheid aan om je te identificeren met Nils als hij als een kleine Romeo met een ladder op weg is naar het slaapkamerraam van zijn aanbeden Harponneke. Terduyn is er in dit verhaal op voorbeeldige wijze in geslaagd om de gevoelens die samenhangen met een eerste verliefdheid onder woorden te brengen.

Hier is geen sprake meer van een vervreemdingseffect waar ik het al eerder over had, maar van een herkennen en opnieuw beleven van de eigen gevoelens uit zo'n periode. Het volgende verhaal speelt twee jaar na Harponneke. Nils zit op een illuster internaat in Duitsland, in het boek genaamd de Waldschule, en ontdekt naast de eigen gevoelens nu ook de buitenwereld. Zijn belangstellingen gelden vooral het filmen en de wiskunde. Er is veel sprake van de nieuwe films uit het begin van de jaren dertig, de muziek van Kurt Weil (Dreigroschenoper) en van de Comedian Harmonists, het groepje dat in die tijd furore maakte en nu opnieuw ontdekt schijnt te worden, ‘zó schitterend gezongen, zó ongelooflijk volmaakt van samenklank, dat ik mij, en dan nog met die rijnwijn in m'n kop, voelde wegzinken in een genotvolle roes van droefheid’. Omdat de school gemengd is, kunnen ook de sentimentele exploraties worden voortgezet. Hoewel seksuele nieuwsgierigheid zich niet laat onderdrukken, is er toch een hang naar de ‘zuivere’ liefde. Met platonisme heeft dit niets te maken, maar toch wel met een zekere spanning tussen droom en werkelijkheid, en als zodanig moet zo'n liefde maar liever niet tot volledige vervulling komen. Het meisje is in dit geval de Amerikaanse Anabel Lea, wat een nauwelijks verhulde toespeling is op Poe's prachtige gedicht: ‘She was a child and I was a child,/In this kingdom by the sea,/But we loved with a love that was more than love - /I and my

[p. 43]

Annabel Lee -.’ Poe moet zijn geliefde afstaan aan de dood, en Nils' Anabel keen voonijdig terug naar Amerika. Het is voldoende om een leven met heimwee te vullen.

Kortsluiting

Het laatste verhaal, Het jaar van de yoni, is het langste en het meest ambitieuze van de bundel. Plaats: Parijs, tijd: 1938. Nils is tweeëntwintig en woont in bij Angelika, een tante van een van zijn Waldschulevrienden. In het huis woont ook nog een Fries echtpaar, dat een dochter heeft, Gretta-Lenore, die medicijnen studeert in Groningen, maar regelmatig overkomt. Zij is verloofd met een jongen die vecht in de Spaanse Burgeroorlog.

Het spreekt vanzelf, dat de internationale ontwikkelingen een sterk stempel drukken op de gesprekken in het links-intellectuele milieu waarin Nils vertoeft, maar daarnaast duren ook zijn Waldschulebelangstellingen onverminderd voort. Ook in dit verhaal neemt de liefde weer een belangrijke plaats in. Nils onderhoudt amoureuze betrekkingen met Angelika, die hij iedere avond voorleest uit Der Zauberberg van Thomas Mann, maar is tegelijkertijd verliefd op Gretta-Lenore. De eerste keer dat hij haar zag snelde zij, gehuld in badlaken, van badkamer naar slaapkamer. Het was een coup de foudre. De ongenaakbaarheid die zij bezit door haar verloving maakt haar tot zijn ijsprinses. Niettemin worden zijn gevoelens beantwoord, maar op het moment dat vervulling nabij schijnt, zorgen een paar Fehlleistungen van zijn kant ervoor dat de droom intact kan blijven.

De dubbelzinnigheid van de situatie - de verhouding met Angelika en zijn ongerepte liefde voor Gretta-Lenore - vraagt om een behandeling die een juist midden houdt tussen cynisme en gevoel voor relativiteit, maar aan het laatste ontbreekt het nogal eens, waardoor merkwaardige kortsluitingen ontstaan. Terduyn schrijft ergens: ‘Als ik naar waarheid zou zeggen dat zij (G-L) iets vertegenwoordigde uit een betere wereld die voor mij niet meer bereikbaar was, zou dat klinken als zwaarwichtig gezeur of als mooipraterij gemaskeerde flirt.’ En dat is nu precies zoals het voor de lezer klinkt, zoals ook op een andere plaats als Tom, een vriend van Nils, tegen Gretta-Lenore zegt: ‘En ik vind jou heel apart; bah dat klinkt als een laf complimentje, maar ik vind jou een zeldzaam wezentje en des te interessanter. Ik stelde me medische studentes eigenlijk heel anders voor.’ Terduyn doorziet de situatie heel goed, zoals blijkt uit de gang van het verhaal, maar in de dialogen doet hij daaraan af en toe geen recht. Soms echter wel, en dan hervindt hij het mooie evenwicht van Harponneke. Het maakt dat dit verhaal een wat onevenwichtige indruk achterlaat, waar met behulp van een aantal retouches veel aan te doen zou zijn. Het boek verdient het zeker, want de totaalindruk is toch een positieve.

Ik heb mij in deze bespreking beperkt tot de lotgevallen van Nils Alting, waarbij ik weliswaar de achtergronden heb aangegeven, maar ik kan mij voorstellen dat generatiegenoten van Terduyn - hij is nu zesenzestig - vooral belangstelling zullen hebben voor de schildering van een, zeer rumoerig, tijdperk, of op zoek zullen gaan naar de sleutel die toegang geeft tot de ware identiteit van een aantal personages, want een sleutelroman is het boek tot op zekere hoogte ook. Dat daarnaast de cineast en fotograaf Emiel van Moerkerken, het alter ego van Eric Terduyn, zich niet uit de tekst laat wegwerken spreekt al haast vanzelf. Bloed kruipt nog steeds waar het niet kan gaan.

■