Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 40]

Een onderstroom van onrust
‘La cifra’ een nieuwe bundel gedichten van Jorge Luis Borges

La cifra door Jorge Luis Borges Uitgever: Alianza Editorial, Madrid, 107 p., f18, -

Maarten Steenmeijer

In het gedicht Eclesiastés, 1-9 uit zijn laatste bundel La cifra schrijft Borges dat alles wat hij nu doet slechts herhalingen zijn. Hij voelt zich niet in staat tot nieuwe daden. Deze uitspraak gaat in ieder geval op voor een groot deel van de gedichten uit La cifra, getuige de vele bekende passies van Borges: zijn spel met de tijd en het fantastische, zijn interesse voor filosofie en oosterse culturen, zijn heldenverering, zijn ideeën over het leven een droom, zijn verbazing over zijn roem, enzovoort. Gebeurtenissen en personages uit vroeger werk keren terug. Toch ademen deze gedichten voor het grootste gedeelte niet de rust uit van Borges' vroegere dichtwerk, waarschijnlijk zeer tegen zijn zin.

De oorzaak van deze verrassende onderstroom van onrust moet, denk ik, gezocht worden in het gepeins over het enige dat hij nog niet kent, de dood. De berusting in de dood die Borges vroeger in zijn gedichten uitdrukte, lijkt plaats te maken voor angst en twijfel. Zo bijt hij zich zelf in El ápice toe dat hij niet hoeft te rekenen op verlossing of medelijden. Ook wordt in dit gedicht de fameuze identificatie met el otro (de ander) te niet gedaan: ‘No eres los otros’ (Je bent de anderen niet). Het gedicht besluit met: ‘Eres cada solitario instante’ (Je bent ieder eenzaam moment).

Het is in dit verband veelzeggend hoeveel aandacht Borges nu heeft voor de archetypen van Plato. In enkele gedichten wordt hun bestaan als vanzelfsprekend aangenomen, maar misschien is dit bluf, omdat in zoveel andere gedichten twijfel hierover naar binnen sluipt. Zo vraagt hij zich in Correr o ser (Stromen of zijn) af of de Rijn slechts een stromende rivier is, de bekende rivier zoals we hem allemaal kennen, of dat er misschien ook nog een andere, niet aan tijd en ruimte gebonden Rijn bestaat. En parallel hieraan: is hij zelf slechts een serie dagen en nachten of bestaat er tevens een ander ik, een geheim ik?

Hiermee hangen ook samen de verschillende pogingen om door middel van een onbetekenende gebeurtenis of een voorwerp verbanden te leggen tussen Borges en iemand die niets met hem te maken heeft. Zijn wandelstok is bij voorbeeld aanleiding om een mogelijke band te veronderstellen tussen hem en de - Chinese - maker van de stok.

Maar wat zijn deze overpeinzingen anders dan pogingen om het toeval aan banden te leggen, om enige orde in de chaos te scheppen? Hoe verbazingwekkend dit ook moge zijn gezien Borges' oeuvre, het heeft er alle schijn van dat de speelse sereniteit geen houvast meer biedt en plaats heeft moeten maken voor een van twijfel doortrokken ernst. Borges probeert nu niet te ontbinden, maar te verbinden, om het enigszins overtrokken te formuleren. De schroeven dienen weer aangedraaid te worden. Het is natuurlijk gevaarlijk om een auteur die zijn lezers regelmatig op zachtzinnige wijze onderuit haalt zo serieus te nemen, maar ik geloof dat Borges het minst speelt in zijn poëzie.

Eenheid

Het regelmatige gebruik van de tweede en derde persoon als hij het over zich zelf heeft kan eveneens gezien worden als een poging om eenheid te scheppen, omdat hiermee de ander (= het archetype?) tot leven geroepen wordt. Zo ook de talrijke opsommingen waarachter Borges een eenheid veronderstelt, een orde waarin hij zich tracht (zoals hij schrijft) te verliezen. Maar bestaat de ander? Bestaat eenheid? Bestaat er een orde? Dit soort vragen dringen zich op onverbiddelijke wijze op aan Borges, die zich ‘in de dood wil storten’, maar dit niet kan. Want: ‘Misschien zal ik aan de andere kant van de dood/weten of ik een woord ben geweest of iemand.’

In El Angel (dat uitgebreid is vertaald en besproken in het eerste nummer van New Found Land) maant Borges zich zelf tot een waardige houding tegenover de dood en spreekt hij de hoop uit niet zijn toevlucht te hoeven zoeken tot religie, vrouwen, drank, ijdele hoop of zelfbedrog. Het wrange is dat hij dit doet in de vorm van een gebed, dat hij zich richt tot God, dat hij ervan uitgaat dat er een Otro (= el Angel, de Engel) is. Deze tegenstelling wordt nog pijnlijker als men zich de woorden ‘het is mij verboden te vragen’ uit de bundel Elogio de la sombra (1969) herinnert.

Jorge Luis Borges

In El forastero wordt zelfs expliciet gesproken over ‘ons geloof’, dat is het sjintoïsme, de inheemse godsdienst van Japan. Om voor de hand liggende redenen spreekt deze godsdienst tot Borges' verbeelding: het sjintoïsme kent talloze goden, schenkt geen aandacht aan het probleem van goed en kwaad en kent geen verlossingsleer. Maar hoe dan ook: een godsdienst. Een godsdienst waaruit Borges hoop put, want ‘na zijn dood is ieder mens een god die de zijnen tot steun is’. Maar hoe schrijnend is dan de betekenis in Nihon, als hij over de Mengenlehre van Russell, de ‘oneindige substantie’ van Spinoza en de Japanse cultuur zegt dat hij slechts heeft kunnen doordringen tot de oppervlakte. Met andere woorden: filosofie noch godsdienst heeft Borges ooit werkelijk kunnen doorgronden of doorleven. Het verlangen om dit wél te kunnen laat zich pijnlijk voelen in deze gedichten, zo zeer zelfs dat hij zich zelf vermanend moet toespreken: ‘Laten we de wormen en de vergetelheid dankbaar zijn’ (cursivering van mij).

La cifra ademt op indringende wijze de tragiek uit van de dood die te lang is uitgesteld, maar onontkoombaar is. Daar herinnert ook het laatste gedicht aan, ‘La cifra’, dat zowel het cijfer (het aantal levensdagen) als het geheimschrift (het mysterie van leven en dood) betekent.

Borges lijkt minder klaar voor de dood dan vroeger. Zijn verlangen naar vergetelheid wordt sterker. Hij is zich hier pijnlijk van bewust. Er rest hem niets anders dan machteloos wachten en schrijven.

Een van de zeventien haiku's in La cifra luidt:

‘De oude hand
blijft verzen schrijven
voor de vergetelheid.’

Zijn lezers zullen hier gelukkiger mee zijn dan hij zelf.

■