Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 38]

‘Het is maar net hoe je het bekijkt’
Anja Meulenbelt in China

Kleine voeten, grote voeten Vrouwen in China, een indruk door Anja Meulenbelt Uitgever: Sara, f24, -
The Dragon and the Bear Inside China and Russia Today door Philip Short Uitgever: Hodder and Stoughton, f62,65 Importeur: Nilsson & Lamm

Igor Cornelissen

Het land leek doorkruist, het onderwerp doodgeschreven. Archeologen en kunsthistorici, sociologen en zakenlieden, maoisten en baggeraars, Vietnamactivisten en parlementariërs - ze zijn er allemaal geweest en niet weinigen deden den volke kond; en merkten tot hun akelige verbazing dat veel van wat ze vandaag opschreven gisteravond al was achterhaald. Wat dan weer bijdroeg tot het beeld van de voortdurende beweging daar, de permanente revolutie, de immer aanwezige klassenstrijd, de niet op te lossen tegenstelling tussen Goed en Kwaad; u vult zelf maar aan.

Na de ontmaskering van de Grote Proletarische Culturele Revolutie als een ordinaire machtsstrijd die aan miljoenen het leven heeft gekost, na de mysterieuze dood van Lin Piau (die Mao zou opvolgen), na de dood en ontluistering van Mao zélf (al bleef die dan voor ‘zeventig percent goed’), na de arrestatie en bijna executie van Mao's weduwe - toen, ja, pas toen zagen nog maar heel weinigen er kaas in om met een positief, vrolijk gekleurd reisverslag thuis te komen. Wordt de geschiedenis in dictaturen niet altijd geschreven door de overwinnaars? En zijn het niet altijd hun loopdozen die de voorlichting en vertalingen verzorgen? Het heeft ook op de Muur van de Democratie in Peking gestaan, toen daar werkelijk, het duurde niet lang, iedere Chinees zijn zegje kon doen: ‘Waarom moeten mensen altijd ten val worden gebracht als ze andere meningen hebben?’

Anja Meulenbelt, uitgenodigd door de Chinese Vrouwenfederatie, is toch gegaan. Het land fascineerde haar al lang, ze had er veel over gelezen, zelfs scripties over geschreven, als jonge meid een blauwe maandag scholing gelopen bij de maoisten en bovendien alle films van Joris Ivens over China gezien. Toch waren er nog vragen overgebleven. En route dus. ‘Omdat ik eigenwijs ben en het met mijn eigen ogen wilde zien.’

Met de ogen van een socialistisch feministe (mannen moeten het er ook ‘goed’ hebben), zonder westerse arrogantie, nieuwsgierig naar de gewone, observeerbare details van het dagelijks leven. ‘Hoe wonen vrouwen daar, hoe gaan ze met elkaar om, hoe gaan mannen en vrouwen met elkaar om, hoe is het met de kinderen?’ Het is de kwaliteit van het dagelijkse bestaan die Anja in China zocht, die wilde ze ‘ruiken en aanraken’. De schrijfster is daarin niet teleurgesteld. De recensent nog minder, want Kleine voeten, grote voeten; vrouwen in China scoort hoog op de lijst van hedendaagse Chinese sprookjesliteratuur, waarvan men even moest vrezen dat de produktie was stopgezet.

Niet alleen heeft Anja er die drie weken zelf een fantastische tijd gehad, het gaat met het land en de vrouwenbeweging ook de goede kant op. Er zijn natuurlijk fouten gemaakt in het verleden, er zijn heel nare dingen gebeurd, ze heeft met vrouwen gesproken die tijdens de culturele revolutie zeven jaar naar heropvoedingskampen waren gestuurd - maar er is al zo veel bereikt dat je wel ‘blind en harteloos’ moet zijn om daar niet van onder de indruk te raken.

‘In het verleden hadden de vrouwen in het geheel geen economische en politieke rechten. Zij waren niets. Nu hebben zij gelijke rechten als de mannen, ook op economisch gebied.’ Dat laatste citaat leen ik niet van Anja Meulenbelt maar uit een boekje dat de communiste Annie Averink schreef na haar bezoek aan Rood-China in november 1949. Annie laat daar een vrouwelijk lid van de centrale regering aan het woord. Die zal het toch ook wel hebben geweten. Eind 1949 dus al gelijke rechten; bij Anja in 1982 opnieuw. Maar er blijven nog genoeg wensen over.

Huisjes

Anja's reis liep over Hongkong, waar weinig deugt. Bijna borstloze vrouwen, veel kromgetrokken mensen, stank van pies en rotte vis en veel armoede, kronen. Merkwaardig dat duizenden nog steeds naar Hongkong vluchten of het proberen. Intellectuelen en beter geschoolden, denkt Anja, die bang waren er op achteruit te gaan of kleine middenstanders die de vrijheid om voor eigen gewin handel te drijven verloren zagen gaan. Dat duizenden arbeiders, niet altijd met succes, jongeren, studenten, politieke opposanten naar Hongkong, naar Birma, zelfs naar de Sovjetunie probeerden te komen, blijft onvermeld.

Anja Meulenbelt
(foto: Bert Nienhuis)

Hongkong is voor Anja Meulenbelt de kapitalistische springplank naar het echte China. Direct over de grens is het al raak. De eerste huisjes en boerderijen die ze vanuit de trein ziet zijn niet rijk maar wel vriendelijk en ‘liefdevol onderhouden’. Liefdevol? Ik geloof het direct, maar hoe weet je dat zo vanuit de voortsnellende trein? Op het grauwe Peking na is alles prachtig en mooi. Vaak raakt ze opgewonden, maar het is een ‘aangenaam soort opwinding’. Als ze een dansvoorstelling ziet is dat kitsch, maar ‘een prachtig soort kitsch’, bovendien is het uitgebeelde verhaal anti-heteroseksueel. Ze ziet vaak mannen de was doen, andermaal wordt ze ‘gek van alle mooiigheid’, vrouwen op het land dragen manden aarde aan een stok. Ook prachtig. En er gebeurt zo veel voor de kleine huisjes. ‘Een vrouw poetst haar tanden in de goot. Een andere vrouw houdt een kind vast bij de knieholtes, zodat ze op straat kan plassen.’ Hier in Rood-China ruikt alles anders, zelfs de kinderpies geurt aangenaam. Zonder dat iemand een geheim middel in haar thee heeft gedaan heeft Anja Meulenbelt zich zelf gehersenspoeld. Luister maar mee. In Guangzhou (Kanton) wordt ze ondergebracht in een ‘gasthuis’ in een park waar soldaten bij de poort staan. Haar vermoeden dat Mao's weduwe hier vroeger haar gasten ontving blijkt te kloppen; prins Sihanoek logeerde er. Vroeger werd die tuin door Mao's vrouw afgesloten voor het publiek. Vroeger? En die soldaten aan de poort dan? Anja vraagt niets maar ze beschrijft het park zo: ‘Het is vreemd harmonieus, het intense groen van de tropische planten, het legergroen van de uniformen, het bleke groen van de rivier, het groen van de paviljoens.’ Harmonieus legergroen! Het Chinese leger: het meest autoritaire, overheersende, mannelijke instituut; maar

[p. 39]

het legergroen harmonieert. Dichteresje, groentje in China.

De slaapkamers in dat afgesloten paviljoen veroorzaken veel opwinding, uiteraard aangename opwinding. Ik weet niet waarom. Het wordt niet duidelijk. Vanwege de dekens met een grote tijger erop, of om de bureau-agenda die zo attent is opengeslagen op de juiste dag? Alles in China is attent, de organisatie perfect. Bussen, ander vervoer, het eten, alles is geregeld, smaakvol, zelfs de schotel waarvan ze niet wist of het nu paling of slang was. Hoe anders dan Hongkong, waar ze iemand gemarineerde kippeklauw zag kluiven. ‘Mijn katten lusten niet eens de kippeklauwen die hier de mensen eten.’

Anja Meulenbelt ging met een gezelschap Nederlandse vrouwen naar China. Ze beschrijft het gezelschap als een leuke, ongeorganiseerde troep. Lesbiennes, gescheiden vrouwen, ongehuwde en gehuwde moeders enzovoort. De Chinese gastvrouwen hadden het er wel eens moeilijk mee, Anja beschrijft de begripsverwarring. Maar wat hééft Anja zich aangepast. Vier voorbeelden. Een van de Nederlandse vrouwen vertelt tijdens een gesprek dat ze directrice is van een instelling die homoseksuelen helpt. Dát kan de tolk Chen niet vertalen. Daar heeft ze nog nooit van gehoord. Anja raadpleegt later haar Engels-Chinese woordenboek, en verdomd, een vondst, het stáát er wel in, met een lange rij karakters. ‘Ik ben er niet meer toe gekomen om het Chen te vragen.’

Ander voorbeeld. Als ze op een dag doodmoe is door het overladen programma gaat ze voor het hotel op een grasveld liggen in de zon, ze trekt haar broek uit (‘mijn onderbroek is decent genoeg’), waarna andere Hollandse delegatieleden haar volgen. De volgende dag wordt hun op ‘subtiele wijze’ te kennen gegeven dat het zo niet kan. Op de plek van het halve misdrijf zijn nu keurig tafeltjes en stoeltjes neergezet. ‘Een Chinese manier van kritiek geven zonder je gasten te kwetsen. We houden onze broeken voortaan dus maar aan.’

Derde voorbeeld. Op weg naar een commune komen ze langs kleine dorpjes waar vrijwel nooit westerlingen komen. Daar mogen ze niet uitstappen. Waarom niet? Wel, legt meneer Li uit, één keer is een toeristengroep in zo'n dorpje uitgestapt en daar hebben ze in één keer de plaatselijke voorraad rijstkommen en eetstokjes opgekocht: de bevolking bleef in rep en roer achter, de plaatselijke economie was ontwricht en iedereen van slag. En Anja gelooft dat (alsof je niet over de hele wereld die kommen en stokjes kunt kopen, tot op de Zeedijk toe) en blijft netjes in de bus.

Laatste voorbeeld. 's Avonds om tien uur is alles dicht. Hotelbar gesloten, beneden op de bank zitten mag ook niet meer, op de eigen gang op een bankje is ook uitgesloten. Allemaal naar bed. Morgen een zware dag, men moet fris zijn, niet waar. Zijn ze daar zo oud voor geworden om zich naar bed te laten sturen? ‘Maar dit is een andere maatschappij. Hier wordt er op je gelet, en voor je gezorgd, het is maar net hoe je het bekijkt.’

Zo is het maar net.

In China ben ik nooit geweest; het visum kwam maar niet af. Wel was ik in enigszins vergelijkbare regimes in het oosten van Europa. Het blijkt toch altijd mogelijk iets op te vangen buiten de kanalen van voorzeggers en tolken om. Zelfs in China, zoals niet zo lang geleden Carolijn Visser magistraal demonstreerde in de NRC.

Anja Meulenbelt heeft veel gesprekken gehad met vrouwen. Over beloning, kinderen krijgen, abortus, verhouding tot mannen. Ze klaagt zelf over de vaak halve, wisselende of uitwijkende antwoorden. De paar kansen die ze had om tot een kern door te dringen liet ze liggen. Er is (pagina 149 en volgende) een bezoek aan een heropvoedingsschool. Daar kom je terecht als je je bij voorbeeld hebt bezondigd aan ‘ongezonde seksualiteit’. Wat die meisjes nu precies gedaan hebben, wordt niet gezegd. ‘Geneukt hebben ze, nemen we aan.’ Aangegeven door de buren, of door de familie. Anja draait haar eigen film terug en denkt adequaat: ik had hier zélf gezeten als ik op die leeftijd in China had geleefd. Ze krijgt het benauwd. Pas in de bus terug komt de tolk Chen met meer informatie. Het ging hier om jeugdprostitutie en de directie van het tehuis had zich daarvoor gegeneerd. De lezer(es) blijft zitten met de vraag: ging het echt om jeugdprostitutie?

Niet ongezellig

Andere gemiste kans: gesprek met een psychologe die tien jaar uit haar vak verbannen is en in een werkkamp zat. Die moet wat te vertellen hebben over de psychische schade aangericht door de terreur van de culturele revolutie, de vérgaande preutsheid van het regime, de afschuwelijke depressie van miljoenen ex-Roodgardisten die dachten voor een socialistische revolutie te vechten, voor straf naar het platteland werd gestuurd en nu, gedesillusioneerd, nergens meer bij horen. Bij Anja Meulenbelt wordt ook dat weer zo'n nietszeggend verhaaltje dat je in andere tijdschriften al hebt gelezen. We hadden, schrijft ze zelf, nog uren met die psychologe door kunnen praten. Had ze het maar gedaan. En dan niet uren maar een week. Dán had ze een boekje met handen en voeten kunnen schrijven.

Het kralensnoer van communes, kleuterscholen, kraandrijfsters, veteranen, bureaucraten komt niet tot glans, het blijft goedkoop. Ze heeft zich bij haar volle verstand laten inpakken. Een kleuterklas die ze bezoekt is ‘kaal en verveloos, maar niet ongezellig’; zwarte trapnaaimachines waar je geen Nederlandse vrouw meer achter krijgt zijn vooral ‘degelijk’. Een enkele maal lees je dat ze zich herinnert dat haar de rozige kant van de Chinese maatschappij wordt getoond. Als ze het heeft over de sociale controle (één kind maar, geen gevoos voor het huwelijk, op tijd naar bed, enzovoort, enzovoort, enzovoort) schrijft ze: ‘Maar ik begrijp dat de druk niet alleen ontstaat door de redelijkheid van argumenten.’ De overheersende toon is echter anders: ‘Aan lijnen hangt kool te drogen. Simpeler kan het niet, maar wat mooi.’

Anja Meulenbelt is ondanks (of dank zij) haar maoistische scholing, al die Ivens-films, scripties en bestudeerde literatuur van de verkeerde springplank gestapt. Chinese vrouwen kunnen zich, schrijft ze op pagina 125, nauwelijks herkennen in ons westerse feminisme. Gedeeltelijk heeft dat te maken met het feit dat wij leven in een maatschappij waarin wij per definitie in oppositie zijn ‘en zij in een maatschappij waar ze in principe loyaal tegenover staan.’ Staan ze dat, die Chinese vrouwen? Hebben ze trouwens een alternatief? Het laatste jaar zijn weer Chinezen gearresteerd die in principe niét loyaal staan tegenover het regime. Die althans afwijkende meningen hebben en daarvan, godbetert, getuigen in een stencil of obscuur blaadje. Die krijgen vijftien jaar gevangenisstraf. In Nederland worden nu wat meer vrouwen aan het woord gelaten die zich tijdens de Duitse terreur hebben verzet, die dapper waren, die iets deden, hoe bescheiden ook, tegen leugen, bedrog en onderdrukking. Te veel is het verzet - zien we even af van Hannie Schaft - een mannenaangelegenheid geworden in de geschiedschrijving. De Chinese terreur ten tijde van Mao Tse-toeng ligt dichterbij. Anja Meulenbelt heeft zelfs geen poging ondernomen vrouwen over hun verzet daartegen aan het woord te laten. Ze heeft zich laten bedwelmen door papieren wetten, drogende bloemkolen, jasmijnbloesems en vriendelijke buurtcomités.

Het citaat ergens aan het begin van deze recensie over mensen met afwijkende meningen die altijd ten val moeten worden gebracht, haalde ik natuurlijk niet uit Anja Meulenbelts boek maar uit The Dragon and the Bear (De draak en de beer) van Philip Short.

Deze Engelse journalist woonde en werkte twee jaar (1974-1976) in Moskou en daarna vier jaar in Peking. Hij schreef geen, zou dat ook niet kunnen, boek door feministische bril en Short is denk ik ook geen socialist. De benauwende overeenkomsten tussen de Russische en Chinese dictatuur heeft hij wel beschreven. In The Dragon and the Bear onthult hij weinig over zijn eigen werk in die moeizame hoofdsteden, maar hij geeft zeer bruikbare overzichten van de toen levende spanningen en crises.

Vrouwenzaken komen bij Short ook voor. Hij heeft het over de hypocrisie in China. Mao was vier keer getrouwd, zijn rivaal Liu Shaoqi zes keer. Dat is bekend bij de bevolking. Er worden toespelingen op gemaakt. (Als je ze horen wilt moet je op zijn minst Chinees verstaan). Het respect voor de grote leiders is in de achterafbuurten, de arbeiderscentra, in de communes minder groot dan de propaganda wil doen geloven. Er moet veel zijn blijven hangen van de wrok tegen de mannen aan de top. Philip Short vertelt over de vijfenveertigjarige Zhang Zhixin, die in 1969 werd gearresteerd als contrarevolutionaire, maanden gevangen gehouden in de boeien en verplicht om executies gade te slaan. Ik laat de verdere martelingen maar achterwege. Uiteindelijk werd ze zelfs doodgeschoten op last van Chen Xilian, waarover ik net lees dat hij andermaal in het Centraal Comité is herkozen. Ik lees bij Short over de executie in 1968 van de jonge vrouw Lin Zhao die het gewaagd had de Mao-cultus te kritiseren.

Toen ze dood was kwam de politie bij haar moeder aankloppen om het dubbeltje te eisen: de kosten van de kogel die men had moeten verspillen aan die contrarevolutionaire. Als je het gedegen boek van Philip Short leest, die kundig aaneenrijgt wat in de Russische en Chinese pers zelf over de terreur is geopenbaard en die de problemen analyseert, word je pas goed droevig over wat Anja Meulenbelt allemaal moedwillig heeft laten liggen.

■