Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 30]

De illusie van een nieuwe staatstheorie
Een Copernicaanse ontwikkeling in het socialistische denken

De illusie van de ‘democratische staat’ door Paul Kalma WBS-cahier Uitgever: Kluwer, 204 p., f24,50

Peter Verwey

De democratische staat is niet de cockpit van waaruit de democratische maatschappij bestuurd moet worden. Dit is de centrale gedachte van een onlangs verschenen studie van de Wiardi Beckman Stichting (het wetenschappelijk bureau van de PvdA), getiteld: De illusie van de ‘democratische staat’. Paul Kalma, schrijver van deze studie en wetenschappelijk medewerker bij de WBS, poogt een nieuwe socialistische visie op staat en maatschappij te ontwikkelen.

De reden voor het ontstaan van deze visie ligt voor de hand. Immers, de verzorgingsstaat, een belangrijk resultaat van socialistische politiek, verkeert in een crisis. De betaalbaarheid van onze sociale voorzieningen en verzekeringen is door de stagnerende economie een niet gering probleem. Maar de werkelijke oorzaken van de crisis lijken dieper te liggen. Het maatschappelijk draagvlak van de steeds verder uitgebouwde verzorgingsstaat is te gering geworden. Het ingrijpen van de overheid in het maatschappelijk leven is zo toegenomen dat de burgers de verzorgingsstaat juist als een belemmering van hun vrijheid ervaren. Voor de verzorgingsstaat is de burger een zwakke en afhankelijke mens, die het niet zonder voortdurende verzorging en steun kan stellen. De burger ervaart het anders; hij voelt zich ingekapseld en gaat allerlei vormen van ‘ontwijkingsgedrag’ vertonen, zoals bij voorbeeld belastingontduiking, het zwarte circuit.

Cockpittheorie

Dergelijke nieuw-realistische gedachten over de verzorgingsstaat vormen mijns inziens een belangrijke inspiratiebron voor een herziening van de socialistische visie op de rol van de staat. De nadruk zal daarom in deze theorie niet liggen op de staat maar juist op de maatschappij. Gezien vanuit het belang dat socialisten altijd aan de staatsmacht hebben gehecht, is dit een fundamentele ommekeer. Een Copernicaanse wending, die deze theorie tot een politieke granaat maakt, aldus Joop van den Berg, de directeur van de WBS, in zijn inleiding op deze studie. Terecht, want de oude gedachte van een sturende en regelende overheid wordt door Kalma fel bekritiseerd. Een dergelijke democratische staat is volgens Kalma een illusie omdat ‘het wezen van de democratie niet in de staat moet worden gezocht, maar in het bestaan van een vrije, sterk op recht georiënteerde samenleving, waarin mensen ongehinderd voor hun belangen en opvattingen kunnen opkomen en waarin de maatschappelijke conflicten die daaruit voortkomen op min of meer vreedzame wijze worden beslecht.’

Deze norm ontwikkelt Kalma uit een analyse van de geschiedenis van de arbeidersbeweging. De strijd van de arbeidersbeweging is volgens hem niet allereerst een politieke strijd voor algemeen stemrecht maar vooral een sociale en economische strijd voor gelijkheid en zeggenschap. ‘Misschien,’ zegt Kalma, ‘moet niet de partij, maar de vakbeweging als dragende kracht van de sociaal-democratie worden beschouwd.’ Dit is een oud strijdpunt uit de geschiedenis van de arbeidersbeweging en Kalma lijkt hier voorzichtig te kiezen voor een syndicalistische opvatting die met name in Frankrijk door onder andere de CFDT onder het begrip van ‘autogestion’ verder is ontwikkeld.

In de geschiedenis van de Nederlandse arbeidersbeweging daarentegen is vooral het ‘parlementarisme’ overheersend geweest. Dit belemmert volgens Kalma niet alleen een goed begrip van het wezen van de democratie maar leidt ook tot de idee van het centraal besturen van de samenleving door de overheid: de cockpittheorie.

De politieke praktijk van de verzorgingsstaat wijst volgens Kalma uit dat deze theorie niet houdbaar is. De verzorgingsstaat is namelijk niet een zeer bewuste en rationele politieke creatie, zoals de cockpittheorie veronderstelt, het is eerder een onbedoeld resultaat van maatschappelijke ontwikkelingen. Bovendien roept het sturen van de samenleving door een centrale overheid vele onbedoelde gevolgen op, zoals bij voorbeeld ontduiking en afwenteling in de sfeer van de belastingen. Deze onbedoelde gevolgen kunnen alleen door nog meer sturing en planning worden opgelost. En zo kan het gevaar opdoemen van een ‘totalitaire democratie’, aldus Kalma. Tenslotte roept de idee van sturen en plannen bij de burgers de verwachting op dat de overheid maatschappelijke problemen moet oplossen. Met als gevolg bekende verschijnselen als overbelasting, verkokering en verbrokkeling van het beleid. ‘Wie de centrale overheid wil gebruiken om maatschappelijke problemen op te lossen,’ zo luidt Kalma's conclusie, ‘moet niet gek opkijken als op een gegeven moment die overheid zelf een maatschappelijk probleem wordt.’ De crisis in de verzorgingsstaat in nieuw-realistische termen ten voeten uit.

Sociale democratie

Vanuit de cockpittheorie verschijnt de democratische samenleving als een verzameling van afzonderlijke, deels ook samengebundelde, bijzondere belangen. Overbelasting, verkokering en verbrokkeling in het overheidsbeleid verklaart deze theorie uit het te sterk overheersen van deze deelbelangen in het overheidsbeleid. De oplossing van de cockpittheorie is natuurlijk: het terugdringen van deze ‘belangengroependemocratie’.

‘Er wordt voor gepleit om de sfeer van het algemeen belang, dat wil zeggen van de staat en van de om de staatsmacht concurrerende partijen, te versterken tegenover de sfeer van het deelbelang.’ Maar, betoogt Kalma, een dergelijke oplossing miskent niet alleen het wezen van de democratie, het lost ook niets op. Integendeel: ‘Als de staat als enige plaats wordt aangewezen waar het algemeen belang zetelt, is er geen enkele reden voor de vertegenwoordigers van de deelbelangen om zich anders dan als vertegenwoordigers van deelbelangen te gedragen.’ De oplossing die Kalma aandraagt, en dat lijkt me de kern van deze studie, is dat het algemeen belang niet gecentraliseerd bij de overheid moet liggen maar juist moet worden gespreid over de samenleving. Burgers, groepen burgers, en organisaties in de maatschappij, moeten zelf door overleg en onderhandelen oplossingen voor maatschappelijke problemen aandragen. Een dergelijke sociale democratie zou naast de politieke democratie een eigen taak en verantwoordelijkheid moeten hebben.

Kalma haalt met zijn diepgravende analyse heel wat overhoop. Op het eerste gezicht doet zijn Copernicaanse wending dan ook verfrissend en sympathiek aan. Kalma analyseert scherp een aantal fundamentele problemen in de socialistische politiek en kritiseert vaak terecht de klassieke oplossingen die hiervoor worden gekozen. Toch vraag ik mij af of Kalma niet wat snel aan het wenden is. Kalma kritiseert de technisch-instrumentele opvatting van de staat. Maar in zijn kritiek vervalt hij tot wat hij zijn tegenstanders verwijt. In plaats van te stellen dat de staat niet alleen een technisch-instrumenteel karakter heeft maar ook een praktischethische waarde verplaatst hij zijn aandacht naar iets anders: de maatschappij. Die moet nu de problemen oplossen. Eigenlijk is het ethisch rechtvaardigen van de staat voor hem geen enkel probleem; deze was namelijk ‘een onbedoeld re-

[p. 31]

sultaat van maatschappelijke ontwikkelingen’. Precies hier gaat het in een socialistische staatstheorie om: het geven van een rationeelethische rechtvaardiging van de staatsmacht. Mijns inziens ligt hier ook de kern van de vraag naar de socialistische houding ten aanzien van de verzorgingsstaat. Het centrale probleem is: welke normen van verdelende rechtvaardigheid kunnen voor socialisten uitgangspunt zijn om mee te werken aan een herverdelingspolitiek (en bezuinigingspolitiek) door de verzorgingsstaat? Anders gezegd: juist de socialistische idee om de samenleving op te vatten als een coöperatieve onderneming werpt als centrale vraag op hoe de baten en lasten van dit samenlevingsverband moeten worden verdeeld.

Het verwaarlozen van dit aspect heeft de volgende consequentie. Elke staatstheorie moet dus een norm bieden om de politiek te kunnen beoordelen. Gelijkheid lijkt me voor het socialisme een centrale norm. Kalma maakt van de socialistische staatstheorie een soort maatschappijtheorie. De enige norm die bij hem overeind blijft is dat burgers, groepen burgers en organisaties moeten onderhandelen en overleggen om maatschappelijke problemen op te lossen. Het resultaat van dit proces kan Kalma mijns inziens vanuit zijn positie nu niet meer beoordelen. En daar gaat het nu net om. Want, is het niet de essentie van de socialistische politiek geweest correcties aan te brengen en grenzen te stellen aan de uitkomsten van overleg en onderhandeling in de maatschappij, met als doel grotere ongelijkheid te voorkomen of deze te verminderen? Door sociale en politieke democratie aan elkaar gelijk te stellen ontneemt Kalma zich zelf niet alleen de norm om dit proces te beoordelen maar ook een middel om deze norm te realiseren.

Kalma spant mijns inziens het paard achter de wagen. Zijn nieuwe socialistische staatstheorie schept meer ruimte voor het particulier initiatief, eigen verantwoordelijkheid en terugdringen van overheidsbemoeienis. Dit terwijl het voor socialisten van essentieel belang is de solidariteit, waarin de overheid zo'n centrale organisatorische functie vervult, niet onder de crisis te laten bezwijken. Het is te hopen dat ‘piloot’ Den Uyl zich niet door de illusies van deze staatstheorie laat verblinden.

■

Peter Verwey is docent aan de School voor Journalistiek te Utrecht