Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 14]

Zonder alledaagse denkgewoontes
De kunst van de sociologie door Abram de Swaan

De mens is de mens een zorg Opstellen 1971-1981 door Abram de Swaan Uitgever: Meulenhoff, 258 p., f39,50

Benjo Maso

‘Deze opstellen zijn geschreven in de jaren zeventig en dat waren in mijn leven de jaren dertig. Ik begon ze als mathematisch politicoloog en ik werd socioloog en psychoanalytisch therapeut.’ Met deze zinnen leidt Abram de Swaan de tien opstellen in, gebundeld in De mens is de mens een zorg.

De Swaan heeft niet geprobeerd een intellectuele biografie samen te stellen. Artikelen over politicologie en psychotherapie heeft hij niet opgenomen, evenmin als zijn krantestukken. De nadruk ligt op zijn activiteiten als socioloog. Uitzondering vormt het openingsartikel Een boterham met tevredenheid, voortgekomen uit een televisiefilm met dezelfde titel, die De Swaan in 1971 met Paul van den Bos gemaakt heeft. Ook wat onderwerp en toon betreft staat deze ‘nogal verbaasde beschrijving van mensen die fabriekswerk doen dat voor de waarnemer onuitstaanbaar lijkt’ grotendeels op zich zelf. Maar niemand hoeft het te betreuren dat De Swaan het desondanks herdrukt heeft. Allereerst zijn de stereotype opvattingen over de arbeidssatisfactie en het conformisme van ongeschoolden die in het artikel ondergraven worden, in 1982 nog even wijd verbreid als tien jaar geleden. Daarnaast is het opstel voortreffelijk geschreven en bevat reeds enkele van de treffende formuleringen waarin De Swaan uitblinkt (en waarvan de titel van de bundel een voorbeeld vormt).

Een boterham met tevredenheid is het vroegste artikel in de bundel (het dateert uit De Swaans jaren twintig). Wanneer men het vergelijkt met het meest recente essay (het uit drie delen bestaande Het medisch regiem) is het verschil frappant. Dit ligt niet aan De Swaans veranderde professionele activiteit, maar aan zijn veranderde professionele ethos. Een boterham met tevredenheid is een beschrijving, maar vooral een veroordeling. Voortdurend vallen termen als ‘dit ellendige werk’, ‘domme rotstreek’, ‘mensbederf’, ‘de zogenaamde sociale wetenschappen’. In Het medisch regiem daarvan geen spoor. Dit laatste essay behandelt de uitbreiding van de medische bemoeienis, ook op terreinen waarop de medische kennis niet toereikend is. Deze ontwikkeling trekt op het ogenblik evenzeer de aandacht als de vervreemdende fabrieksarbeid tien jaar geleden en roept in het spoor van Ivan Illich eveneens felle veroordelingen op. Maar ditmaal doet De Swaan niet mee. Integendeel, hij laat elk moreel oordeel achterwege, en tracht de vestiging van het ‘medisch regiem’ alleen te verklaren - niet vanuit de kwade trouw van een of andere groepering, maar als de onbedoelde resultante van allerlei maatschappelijke factoren, waarvan de expansiedrang van artsen er slechts één is. Dezelfde houding neemt De Swaan in tegenover de andere problemen die hij behandelt: politiek fanatisme, overheidsterreur, de opkomst van de verzorgingsstaat. Wat hij tracht over te dragen is geen morele verontwaardiging, maar sociologisch inzicht. Hij treedt op als docent, niet als activist.

Abram de Swaan, tekening van Siegfried Woldhek

Groot publiek

De Swaan richt zijn didactische activiteiten op een groot publiek en nadrukkelijk niet alleen op zijn vakgenoten en studenten (hij is hoogleraar sociologie). Zo is bij voorbeeld geen van de in De mens is de mens een zorg verzamelde opstellen het eerst in een sociologisch vaktijdschrift verschenen: vijf ervan zijn afkomstig uit De Gids en een uit het Tijdschrift voor Sociale Geneeskunde (van de overige vier zijn er twee nieuw en twee bewerkingen van vroegere publikaties). Het lijkt zelfs alsof De Swaan maar betrekkelijk weinig belangstelling heeft voor vraagstukken die men als ‘academisch’ pleegt te betitelen. Dit kan geïllustreerd worden aan de hand van zijn opstel Uitgaansbeperking en uitgaansangst. Hierin probeert De Swaan een verklaring te vinden voor het ontstaan van de agorafobie (de angst om het huis te verlaten) als psychisch probleem. Zijn redenering luidt daarbij ongeveer als volgt: tot omstreeks 1875 werd het vrouwen uit de burgerij steeds minder toegestaan zich zonder begeleiding op straat te bewegen. In de daaropvolgende jaren werden deze uitgaangsbeperkingen geleidelijk opgeheven. Sommige vrouwen bleken echter niet opgewassen tegen de eisen van deze nieuwe verworven vrijheid en ontwikkelden symptomen van agorafobie: onberedeneerde angsten die hen beletten alleen uit te gaan.

De Swaans interpretatie wordt empirisch slechts zeer gedeeltelijk ondersteund; erger nog: de eerste vier bekende gevallen van agorafobie (in 1872) betreffen alle vier mannen. De meeste sociologen zouden een dergelijk hinderlijk gegeven ongetwijfeld verzwijgen of camoufleren, een kleine minderheid zou verbeten blijven doorzoeken of het probleem verder laten rusten. Wat De Swaan doet is waarschijnlijk uniek: hij komt rond voor de tegenstrijdigheid uit, zet er zelfs een uitroepteken bij, geeft als commentaar: ‘helaas voor de redenering’ en zet deze vervolgens vrolijk voort. Niet vanwege een hegeliaanse minachting voor ‘de feiten’ (daar blijkt in de rest van de bundel niets van), maar omdat hij duidelijk niet zwaar tilt aan ‘abstracte’ betogen. Geheel in overeenstemming daarmee duidt hij zijn opstel aan met termen als ‘parabel’ en ‘sociologisch divertimento’.

Aanleiding voor deze luchtige fantasie was zijn benoeming tot hoogleraar: Uitgaansbeperking en uitgaansangst is zijn oratie. Deze valt mede op te vatten als een hommage aan Norbert Elias, van wie De Swaans sociologische uitgangspunten, zoals hij het zelf uitdrukt ‘in sterke mate en eenzijdig afhankelijk’ zijn. Elias is vooral bekend ge-

[p. 15]

worden door zijn studie over de ontwikkeling van het ‘beschavingsproces’ tussen de twaalfde en de negentiende eeuw. Hij stelde daarbij onder meer vast dat Westeuropeanen zich zelf en elkaar in die tijd steeds meer restricties zijn gaan opleggen. Dit heeft natuurlijk de vraag opgeworpen in hoeverre deze ontwikkeling zich in onze eeuw met al zijn taboedoorbrekingen heeft voortgezet. Met zijn oratie mengt De Swaan zich ook in dit debat. Hij analyseert daartoe de beperkingen waaraan bepaalde gedragsverruimingen zijn onderworpen en - analoog aan zijn redenering over de agorafobie - de nieuwe eisen die daardoor gesteld worden. Daarbij constateert hij een verschuiving van een ‘bevelhuishouding’ naar een ‘onderhandelingshuishouding’, termen die inderdaad vondsten zijn wanneer ze tenminste worden opgevat als begrippen die op een verschijnsel wijzen. Maar ook De Swaan ontkomt in zijn bijdrage niet aan het soort oncontroleerbare argumenten dat in de discussie over de ‘richting van het civilisatieproces’ zo dikwijls gebezigd worden. Bij voorbeeld wanneer hij de verminderde tolerantie tegenover geweldsuitingen als een striktere beheersing van ‘aanvalslust’ interpreteert, zonder enige analyse van de ‘aanvalslustige’ neigingen die ingetoomd zouden moeten worden.

Uitgaansbeperking en uitgaansangst is overigens niet de enige hommage aan Elias. Hetzelfde geldt voor Over de sociogenese van de psychoanalytische setting, een fraai opstel over Freuds ‘uitvinding’ van de specifieke spreekkamersituatie in de psychoanalyse, geschreven voor Elias' tachtigste verjaardag en gedeeltelijk gemodelleerd naar diens artikel over de oorsprong van de ‘naval profession’.

Bedwelming

Het ontzag en de dankbaarheid jegens Elias waarvan De Swaan bij herhaling blijk geeft - elders omschrijft hij een dergelijk vertoon als een strategie om de negatieve gevoelens te bezweren die uit eenzijdige afhankelijkheid kunnen voortkomen - zou kunnen doen vermoeden dat hij een epigoon is. Maar daar is geen sprake van. Wat De Swaan aan Elias ontleend heeft is alleen een zeer breed perspectief en een impliciet model ter toepassing ervan. Dit perspectief is zeer simpel. Het bestaat uit enkele kernpunten, zoals: ‘In de vervulling van hun strevingen zijn mensen altoos en immer op elkaar aangewezen; zo is ieder van anderen afhankelijk en bijna iedereen is voor sommige anderen nodig,’ en dat was De Swaan de grondgedachte van zijn bundel noemt, namelijk dat ‘de samenleving zich vormt uit de strevingen van mensen, afzonderlijk en groepsgewijs, zonder dat de samenleving die zij zo vormen overeenkomt met hun bedoelingen.’

Op het eerste gezicht lijken deze ideeën saillante voorbeelden van het soort Binsenwahrheite waarin sociologen gespecialiseerd heten te zijn. Maar zoals met name Johan Goudsblom heeft aangetoond, wordt er voortdurend door sociologen en niet-sociologen tegen deze eenvoudige principes gezondigd. Om ze consequent te kunnen toepassen, moet men zich van allerlei alledaagse denkgewoontes bevrijden en zich bij voorbeeld niet laten bedwelmen door de retoriek die woorden als vrijheid, zelfstandigheid of onderdrukking oproepen: de verschijnselen die ermee worden aangeduid zijn slechts speciale vormen van afhankelijkheidsrelaties. Dit is een kunst; een kunst die De Swaan als geen ander beheerst en waarin zijn grootste betekenis als socioloog ligt. Om zich daarvan te overtuigen hoeft men alleen maar het titelopstel De mens is de mens een zorg (over de opkomst van de verzorgingsstaat) te lezen: een virtuoze prestatie.

Toepassing van het Elias-perspectief is voor De Swaan niet alleen een middel om valkuilen te vermijden; consequente doorvoering ervan levert hem ook een kader van waaruit allerlei verrassende benaderingen mogelijk zijn. Zo ligt een ‘radicaal sociologische’ analyse van ziekteprocessen voor hem niet in de ‘sociale oorzaken’ van de kwaal, maar in de veranderende afhankelijkheden van de zieke: met zijn omgeving die hem steeds minder nodig heeft, en met het ‘medisch regiem’ waarop hij voortdurend sterker is aangewezen.

Het paradigma van Elias is geen formule die succes garandeert. Zelfs wanneer men het feilloos weet te hanteren, bewijst het zijn waarde alleen als de kwaliteit van de gegevens waarop het wordt toegepast, voldoende is. Zo heeft De Swaan over onderwerpen waarin hij niet bijzonder deskundig is, zoals politiek fanatisme en overheidsterreur, weinig interessants te melden. Fanatisering en defanatisering is zelfs een uitgesproken zwak opstel. De erin beschreven wisselwerking tussen ‘fanatiseurs’ en hun bestrijders is niet alleen een truïsme (de ‘geweldsspiraal), maar daarnaast suggereert De Swaan door de algemene termen die hij hanteert, een reikwijdte voor zijn betoog die het eenvoudigweg niet heeft. De wederzijdse betrokkenheid van terroristen en politie is bij voorbeeld heel anders voor Armeniërs die in Canada opereren dan voor Rafleden die in eigen land blijven. Hetzelfde geldt voor de mate waarin de gehanteerde strijdmethoden de kwesties waarom het gaat maskeren. Bovendien zijn De Swaans opmerkingen over de ‘fanatiseringsspiraal’ van fascisten en socialisten in Weimar-Duitsland en van de Stalin- en Hitler-terreur uiterst twijfelachtig.

Zoals voor de hand ligt komt de superioriteit van De Swaans sociologische analyse het meest tot uiting op het gebied waarin hij het beste thuis is: de verzorgingsstaat en daarvan met name de gezondheidszorg. Des te meer valt het te betreuren dat hij bij zijn analyse van het ‘totale medische regiem’ De orde van het kankerziekenhuis slechts gedeeltelijk gebruik heeft kunnen maken van de gegevens die hij zelf in het Antoni van Leeuwenziekenhuis verzameld heeft: de directie heeft publikatie ervan verboden. Men kan De Swaans na zes jaar nog steeds niet gezakte verontwaardiging over deze censuur alleen maar delen.

■

Benjo Maso is socioloog; hij publiceerde o.m. in De sociologische gids en het Amsterdams Sociologisch Tijdschrift.