Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 10]

Moralisme en perversie
Felicien Rops en de schrik van de erotiek

Felicien Rops over kunst, melancholie & perversiteit door Leo van Maris Uitgever: De Arbeiderspers, 214 p., (waarvan 70 illustraties), f39,50

Ed Schilders

Wanneer heeft iemand recht op de hemel? Er was eens een man die zijn hele levenswijze in dienst had gesteld van de verering van de heilige Jozef. Die man overleed en kwam aan de hemelpoort alwaar hij ontvangen werd door sint-Petrus en een panel van bekende Nederlanders, allen gehuld in het shirt van een Japanse sponsor. Nadat het panel de man enige vragen had gesteld en het duidelijk was geworden dat hij zijn leven lang sint-Jozef had aanbeden, en alléén sint-Jozef, weigerde de jaloers geworden Petrus hem de toegang tot de hemel.

Zo ongeveer, ik citeer erg vrij, gaat een oud Italiaans volksverhaal, Il Devoto di San Giuseppe.

Zo moeilijk is het niet alleen om in de hemel te mogen, zo moeilijk is het ook om ‘het goede’ te doen en tegelijk ‘het kwade’ te laten.

Nog een oude waarheid uit het land van de paus. Een priester preekt in een stadje tegen de wellustige uitwas waarbij men kussens, gevuld met ganzeveren, tijdens de geslachtsdaad onder de betrokken dame schuift. Enige tijd later moet de priester vaststellen dat kussens met ganzeveren tot in de wijde omtrek uitverkocht zijn.

Zo moeilijk kan het zijn ‘het goede’ te prediken, zonder tegelijk ‘het kwade’ te stimuleren.

Er zijn talloze voorbeelden, vooral in volksverhalen maar ook in de biografieën van religieus opgevoede schrijvers, waarin goed en kwaad elkaar aldus dwarszitten of elkaar een handje helpen. Men stelle zich daarbij vooral de gemoedstoestand voor van die man aan de hemelpoort en die priester in de winkel waar de kussens met ganzeveren ook al weer uitverkocht zijn (wat hij daar te zoeken had maakt de verteller, Poggio Bracciolini, niet duidelijk).

Beladen met dezelfde problematiek en direct in deze lijn stel ik me de gemoedstoestand van Felicien Rops voor. Over zijn leven en zijn ideeën is me nooit erg veel bekend geweest. Bladerend door een boek vol met zijn erotische, blasfemische en soms morbide prenten had ik altijd het idee dat hij een man geweest moest zijn die vaste klant was van een winkel voor kussens met ganzeveren. Nu ik het boek Felicien Rops van Leo van Maris gelezen heb is me over de ideeën van Rops heel wat meer duidelijk. Zijn klandizie van die winkel wordt bij voorbeeld niet zozeer tegengesproken maar verrassend genoeg óók geïdentificeerd met die priester hierboven. Rops, wil van Maris, was ondanks de niet zelden ver doorgevoerde erotiek in zijn werk, een moralist. Van Maris: ‘Door ondeugd van dit formaat uit te beelden is hij een moralist van het zuiverste water.’ Joris Karl Huysmans heeft dat ook eens aangetoond en Rops zelf heeft zich het volgende laten ontvallen: ‘Ik heb de pretentie met mijn potlood moraliserend bezig te zijn en de ondeugd verfoeilijker en weerzinwekkender te maken.’

Eerlijk gezegd heb ik het idee dat zulke stellingen in kritische kringen ook steeds weer opduiken om aan te tonen dat Rops moralist was in plaats van viespeuk, maar geheel ongelijk hebben Van Maris en Huysmans nu ook weer niet. Over het algemeen echter moet Rops' ‘pretentie’ beantwoord worden met de vaststelling dat hij die niet heeft waargemaakt. Het tegendeel lijkt waar voor het overgrote deel van zijn werk.

Faun

Het werk van Rops is wat de inhoudelijke, erotische spanning betreft zeer gevarieerd. Petit Modèle stelt bij voorbeeld een ontspannen, wellustig op bed gelegen meisje zonder kleding voor. La Vrille toont een schaars geklede vrouw, gespietst op de meterslange fallus van een faun wiens penis haar lichaam via de mond verlaat. Van Maris houdt zich voornamelijk bezig met de derde, de door de symboliek en de opgesloten tegenstellingen het moeilijkst te doorgronden categorie, en in het bijzonder die prenten waarop de duivel een rol speelt. Erotiek wordt dan stevig omhelsd door religie. Of is het anti-religie? Het effect is, dunkt me, zeer dubbelzinnig zodra een naakte dame de plaats van Jezus aan het kruis inneemt en de duivel glunderend meekijkt.

Felicien Rops, tekening P. Matthey

Tekening van Felicien Rops

Het kan niet anders of Rops heeft, zodra hij een moralist wilde zijn, onder die dubbelzinnigheid geleden. Wat bereikt een moralist die, zoals we nu heel duidelijk kunnen vaststellen, juist de verzamelaars van erotische kunst aanspreekt en die een gewild tekenaar van titelpagina's was bij boeken die al vanaf hun verschijningsdatum de goedkeuring van de ware moralisten niet konden wegdragen? Sommige van die boeken liggen nu nog in de besloten kasten van de bibliotheken. Hij bereikt een innerlijke twijfel, een besluiteloosheid die tot het uiterlijk van zijn werk doordringt: omdat zijn persoonlijke visie op het kwaad blijkbaar niet strookt met de visie op het goede van anderen.

Dat Rops ‘een moralist van het zuiverste water’ is geweest, daarvan kunnen noch Van Maris noch Huysmans mij overtuigen. Hij wilde het misschien met sommige van zijn werken zijn, maar dat het een

[p. 11]

manifeste en kordate karaktertrek was, of de filosofische basis voor zijn werk, dat geloof ik niet. Veel van wat Rops gemaakt heeft spreekt het moraliserende tegen en jammer genoeg heeft Van Maris voor dat ‘immorele’ werk geen plaats ingeruimd naast de duivelsprenten, zoals hij ook te weinig aandacht besteedt aan de overduidelijke tegenspraken die in de brieven te vinden zijn en waaruit hij gul citeert. Zo schrijft Rops naar aanleiding van La Tentation de Saint-Antoine, een van die gecompliceerde erotisch-religieuze werken: ‘Dat alles is in de grond van de zaak niet meer dan een voorwendsel om een mooie vrouw naar het leven te schilderen.’ Terecht betwijfelt Van Maris de algemene geldigheid van deze uitspraak. Belangrijker is echter dat zich in de welhaast obscene tegenstelling met de uitspraak over het moralisme iets begint af te tekenen van het gemoed van de ware Rops. Van Maris reconstrueert dat beeld niet, al biedt hij veel feiten die daartoe uitnodigen.

Tekening van Felicien Rops

Melancholie

Rops moet getwijfeld hebben, en terecht, aan de eenduidigheid van zijn werk. In zijn zwakste (of sterkste?) ogenbliken kwam hij zelfs tot de conclusie, ‘Au fond je me fiche naturellement le plus franchement du monde des “idées philosophiques”, eigenlijk heb ik schijt aan filosofie. Van Maris meent dat het er “eigenlijk niet zo veel toe doet” of Rops filosofische ideeën onderschrijft of niet. Ik vind dat een vreemde dooddoener in een hoofdstuk dat over Rops’ esthetische opvattingen handelt. De diverse invloeden worden door Van Maris wél nauwkeurig in kaart gebracht. Van Daumier en Gavarni, via Courbet naar de belangrijkste, Baudelaire. Het hoofdstuk besluit met de vaststelling dat Rops zich niet onwelwillend heeft opgesteld - en dat in tegenstelling tot vele van zijn tijdgenoten - tegenover de impressionisten.

Ook zo'n reeks wekt bij mij toch het vermoeden dat Rops nooit een definitieve esthetische verwantschap gevonden heeft en veel meer een zoeker gebleven is. Zijn werk ondersteunt die gedachte met de diversiteit van wellustig fetisjisme, fatalistische morbiditeit, pure illustratiekunst en dubbelzinnige symboliek.

Het derde hoofdstuk, over de melancholie als karaktertrek, biedt tientallen uitspraken die laten zien hoe Rops zelf onder die twijfel en dat zoeken-zonder-te-vinden geleden heeft. Hier heeft hij het over zijn oeuvre raté, zijn mislukte werk; in 1891: ‘Ik heb tot nu toe niets gedaan...’; in 1888: ‘Er is geen oeuvre.’ Het hangt, denk ik, allemaal samen, en die samenhang had wat mij betreft het beste onderwerp van een studie over Rops kunnen vormen. Het totaalbeeld blijft nu achterwege.

Rope is fascinerend in zijn tegenstrijdigheden en twijfels, als kunstenaar en persoon. Het moet in zijn bedoeling gelegen hebben de erotiek ver boven het nachtelijke belevingsniveau uit te tillen. Dat de erotiek zich dan openbaart in haar meest boosaardige, en pervers genoemde gedaantes trok hem aan en schrok hem af. Hij twijfelde tussen Satan, en, zoals hij het eens noemde, ‘un beau morceau de chair feminine’. Zijn twijfel moet hem tot de combinatie gebracht hebben. Vrouwen had hij lief maar in zijn werk duidde hij hen ook aan als de draagsters van het kwaad, overeenkomstig de beste katholieke traditie. God zij dank is dát soort verdacht moralisme in de minderheid gebleven en heeft hij het zelfs in zijn prenten waar duivel en vrouw samen de wereld ‘bederven’ niet dwingend kunnen verbeelden. Altijd blijft daar de tweeduidigheid van een kussen vol ganzeveren.

De liefde van een vrouw, schreef hij, was als ‘de doos van Pandora’. Soms twijfelde Rops aan zich zelf en zijn werk, maar die doos moest geopend worden, daar hoefde je nooit spijt van te hebben. De twijfelaar die hij was liet hem de doos steeds weer openen en dicht doen. Openen en dichtdoen, open en dicht, open, dicht...

■