Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 8]

De gevaarlijke grens
Het noodlottige verlangen in Tom Pauka's roman

Een ongewenst verlangen door Tom Pauka Uitgever: Querido, 219 p., f34,50

Frans de Rover

De meeste verhalende literatuur bestaat bij gratie van de ‘abnormaliteit’: hoe aktiever de worm onder het schedeldak van het romanpersonage, hoe kleurrijker en boeiender de neerslag in verhaalvorm kan zijn. Ik spreek met die vaststelling geen negatief waardeoordeel uit - integendeel: als weinig andere media biedt literatuur de mogelijkheid denkprocessen en handelingen voor te spiegelen die in de alledaagse werkelijkheid van de lezer (en de schrijver) niet ondenkbaar of onvoorstelbaar zijn, maar die nu eenmaal niet tot het ‘normale’ belevingspatroon behoren.

Gedurende het lezen van een roman of verhaal kan de lezer ervaren wat hij ‘buitenliterair’ (onbewust) vreest of hoopt; de wetenschap dat wat hij leest ‘maar literatuur is’, dat het ‘net echt, maar niet heus’ is, wordt literatuur-psychologisch als een van de belangrijkste drijfveren voor literatuurlezen beschouwd. Boeken die aan dit soort effekten hun waarde ontlenen, krijgen dan ook etiketten als ‘psychologische roman’ of ‘psychologisch realisme’ opgeplakt. Mijn oordeel over de kwaliteit van dergelijke literatuur wordt bepaald door de mate van subtiliteit die een auteur aanwendt bij het bespelen van de lezersemoties. Het opvoeren van door ‘gevreesde ziektes’ geteisterde personages lijkt op voorhand een weinig subtiel middel. Ik zeg: op voorhand, want het vakmanschap van de auteur, de wijze waarop hij door nuancering een al te gemakkelijke, al te ‘goedkope’ lezersrespons weet te voorkomen, is ten slotte doorslaggevend.

De nieuwe roman van Tom Pauka, Een ongewenst verlangen, zet in met de volgende alinea: ‘Om half tien reed Robert Bakker met zijn elektrische rolstoel naar het hoge divanbed bij het raam, keek enige tijd naar de straat en kantelde zijn lichaam toen langzaam schuin voorover. Halverwege deze valbeweging ademde hij in en stak hij zijn kin naar voren; hoe meer bovenlichaam hij in een keer op de divan kon krijgen, hoe minder moeite het hem zou kosten om zijn benen binnenboord te halen.’ Op voorhand houd ik niet van zo'n introduktie, maar na lezing van de roman moet ik zeggen: Pauka slaagt erin zo veel nuancering in zijn verhaal over de laatste dagen van een multiple sclerose (m.s.) patiënt te brengen, dat hij niet of nauwelijks de gevaarlijke grens van de sentimentaliteit overschrijdt. Daardoor stijgt de roman uit boven de weergave van een gevreesde ziekte-geschiedenis en krijgt diepere betekenis, al bereikt Pauka niet wat bijvoorbeeld James Purdy in zijn roman In a shallow grave (1975; in pocketuitgave 1981) gelukte: diens ‘invalide’ deed mij uiteindelijk vergeten dat hij een getekende was ten gunste van een volledig psychologische probleemstelling van de diepste menselijke emoties.

Tom Pauka
(Foto: Bert Nienhuis)

Bij Pauka blijft Robert Bakker primair de patiënt die aan een specifieke ziekte ten onder gaat, alle (geslaagde) verwijzingen naar een algemener plan ten spijt. Maar misschien is deze vergelijking niet eerlijk: Purdy is ten slotte een schrijver, doorkneed in alle literaire subtiliteiten en vormgevingsprincipes; Pauka is vooral een verteller. Dit verschil vormde ook de kern van mijn eerdere (VN 17-10-1981) negatieve oordeel over Pauka's Winnifred onttrekt zich aan het oog (1981). In die roman trachtte Pauka op een ‘Revisor-achtige’ manier zo veel psychologische processen door suggestie aan het oog te onttrekken, dat zijn personage en haar problematiek in een mist vervaagde. Nu heeft hij voor een andere schrijfwijze gekozen: direkter, realistischer - vertellender; het expliciete karakter van zijn mededelingen in dit boek maakt zelfs zijn vorige roman interessanter. Een van Pauka's vaste thema's blijkt het (tot mislukken gedoemde) streven van zijn personages zich terug te trekken uit hun omgeving in het veilig gewaande isolement van een mini-wereld: in de droom uit de kindertijd.

Isolement

Het verhaal over Robert Bakker is het verhaal over de man die, getroffen door een wrede speling der natuur, veroordeeld is tot leven in een maatschappelijk en sociaal isolement, maar die weigert de rol van slachtoffer (mee) te spelen. Zelfs op zijn ‘laatste’ avond tracht hij nog te rationaliseren waarom juist hij m.s. gekregen heeft: als kind was hij gefascineerd door kartonnen dozen, door ‘zo'n geheim idee dat ik in een doos kon kruipen’; in zijn fantasie (die op het boekomslag ‘werkelijkheid’ is geworden) perfectioneerde hij ze, richtte ze in als begeerde mini-kamertjes met gordijntjes, stripboekjes en batterij-lampjes: ‘Ik wist zeker dat ik voor altijd gelukkig zou zijn als ik zo zou kunnen leven, met mijn hoofd in een doos en alles onder handbereik.’ Zo leeft hij enkele decennia later: alles in zijn aangepaste woning onder handbereik. Maar wat een kind zich als ideaal droomt, wordt een volwassen man noodlottig want weer is het ‘de natuur’ die hem verhindert met zijn hoofd in een doos te leven - hij raakt verliefd op de jeugdige verpleegster die hem iedere dag komt wassen. Een onmogelijke liefde, ‘een ongewenst verlangen’, want zij heeft een andere, weliswaar getrouwde, vriend en híj zal nooit tot een ‘normale’ relatie in staat zijn: ‘Weet je, ik zal je een idee geven van wat ik wel eens gedacht heb (...) als ik één wens had mogen doen, dan had ik een keer met jou onder de douche willen staan (...) je weet dat ik met een klein beetje hulp rechtop kan staan. Dus zo ben ik daarop gekomen, denk ik. Ik heb nooit gefantaseerd over dingen die ik niet zou kunnen, ik wou alleen... eh ...je aanraken en zo. Luisteren, kijken. Dat soort dingen.’

Sentimenteel? Zielige zieke man? Zo'n geïsoleerd citaat kan die indruk wekken, maar het zou een verkeerde zijn. Robert spreekt deze woorden uit op het eind van zijn leven, na door in een kelderkast te kruipen (Winnifred!) aan ziekenhuisopname ontkomen te zijn, wanneer hij zich alle fysieke kracht voelt ontglippen (ontnemen) en slechts met uiterste krachtsinspanning tot een laatste telefoongesprek met zijn geliefde in staat is. Afsluitend wat vooraf is gegaan, roept zijn uitspraak geen zieligheid of sentimentaliteit op; wel: ontroering. Daaruit blijkt Pauka's vakmanschap en integriteit; nimmer wordt Robert afgebeeld of becommentarieerd als ‘zielige man’, nimmer wordt de lezer aangeroepen gevoelens van meelijden te tonen. Veel eerder wordt Robert neergezet als iemand die, soms op humoristische, soms op wat balorige wijze

[p. 9]

wraak neemt op een maatschappij die zich geen houding weet te geven tegenover ‘de getekenden’ anders dan in reacties van (geveinsde) meewarigheid.

Een aardig voorbeeld van een humoristische situatie met bijna absurde trekjes is Roberts tocht per electrische rolstoel naar het andere eind van de stad. Hij heeft tot die onderneming besloten om zijn beminde verpleegster, die in een ziekenhuis herstellende is van een auto-ongeluk, verrassend te bezoeken. Vanuit het perspectief van een rolstoelrijder krijgt het stadsverkeer duivelse dimensies: het wiel van de op een halte afsturende autobus manoeuvreert op ooghoogte en geeft pas op het laatste moment minieme ruimte aan een langs de stoeprand voortrollende man-in-stoel. Een ademloos toekijkend publiek completeert het plaatje. Het hoogte-en tevens eindpunt van de expeditie heeft plaats in de tunnel die de twee stadsdelen met elkaar verbindt. Opgejaagd door het verkeer ontkoppelt Robert zijn versnelling en raast slingerend naar het laagste punt onder de rivier; de automobilisten durven zo een dwaas niet meer te passeren en er ontstaat een gigantische opstopping. Enigszins bedwelmd door de benzinedampen zet Robert zijn ‘voertuig’ stil en bemerkt dat de tunnelpolitie via camera's de chaos niet ontgaan is: ‘Een eigenaardig gekraak werd plotseling hoorbaar in de tunnelbuis, het geluid van een elektronisch versterkte storing (...) “Hier spreekt de tunnelpolitie,” zei de stem, “u bent verplicht om onze aanwijzingen op te volgen, u bent gesommeerd om stil te blijven staan en u eigen niet te verplaatsen.” De koppeling schoot vast. Het gekraak bleef in de lucht. “Hij is nog doof ook, godverdomme,” zei de politieman terzijde en op normale toon. Robert richtte zijn hoofd op en grijnsde tegen de dichtsbijzijnde camera. Daarna vouwde hij zijn handen over zijn borst en sloot zijn ogen.’ Volgt het transport per inderhaast aangepast politiebusje naar het bureau; de inspecteur denkt in Robert een actievoerder voor invalidenrechten te ontwaren, maar deze kan zijn betoog nauwelijks volgen en heeft weinig weerwoord. ‘“Ik wil u wel zeggen,” zei de inspecteur (...), “dat ik als krantelezer, als burger, als verantwoordelijk mens in de maatschappij, ontzettend veel begrip en respect heb voor uw actie en dat ik mij zou kunnen voorstellen dat ik in uw situatie zijnde...” Hij raasde voort en maakte tenslotte opgelucht glimlachend een einde aan het gesprek door Robert te danken voor diens opstelling, die enerzijds prettigformeel was geweest en anderzijds toch een contact mogelijk had gemaakt over de grenzen van de scheiding burger-politie heen, wat, naar de inspecteur hoopte, beloftes inhield voor “een blijvend soepel verloop van de contacten tussen uw groep en ons”.’ Het bevoegd gezag brengt Robert keurig naar diens woonwijk terug; hij weet de agenten echter zodanig te misleiden dat ze hem ‘afleveren’ op een plaats vanwaar hij, zodra de politiebus uit het zicht is, zijn voorgenomen tocht kan hervatten. Ditmaal met succes, althans wat het gestelde doel betreft. Het natuurgeweld van een regenbui die hem onderweg - op de pont - overvalt, zal zijn fysieke toestand fataal verergeren.

Roberts verliefdheid wordt tot een vorm van (on)bewust gewilde zelfvernietiging: zijn levensdrift wordt tot doodschrift; alles lijkt beter dan de langzaam afnemende mogelijkheid van een leven met alles-onderhandbereik. Dit laatste wordt geconcretiseerd in de relatie tussen Robert en zijn jeugdvriend Frans, een ingenieur die geen (technische of persoonlijke) inspanning te veel is het Robert zo comfortabel en ‘handig’ mogelijk te maken. Hij ontwerpt installaties om zich te kunnen verplaatsen, hij neemt hem mee de stad in, naar warenhuizen (‘een leuke storende mag-ik-er-even-langs-dames-rondrit’), naar café's (‘Ik denk aan een café met een trap en een smalle deur en opstapjes. Iets waar we zoveel mogelijk overlast veroorzaken’), hij gaat met hem vissen of laat hem onverantwoord gevaarlijke streken in een bouwlift uithalen. Ondanks beider besef van fysieke ongelijkheid bestaat tussen hen een onbaatzuchtige vriendschap, Frans ingegeven door een gevoel van solidariteit, van menselijk waardigheid. Maar Roberts emotioneel verlangen, verhevigd door de angst voor verder krachtverlies, blijkt - hoe ongewenst misschien ook - sterker dan de ratio: een kind wordt niet ongestraft volwassen.

Het is deze problematiek waarover Pauka in een helder rechttoerechtaan gestructureerd verhaal, psychologisch-realistisch met de nadruk op het laatste, ‘vertelt’. De ironische relativering van de ‘zielige’ aspecten van zijn hoofdpersoon maken zijn verhaal op vele momenten zelfs amusant. Verhalen van vertellers herleest men doorgaans niet al te vaak; dat mijn roman-exemplaar echter al na eenmalige lezing alle kracht verloor en uit elkaar viel, blijft uitermate zielig voor ‘het boek’.

■