Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 8]

‘Zodra er een reëel probleem is, wordt het onvermogen van de wetenschap voortdurend bewezen’
Een gesprek met de Oostenrijkse schrijver Helmut Eisendle

Een van de eerste boeken van de nieuwe uitgeverij Tabvla is ‘De rede voorbij of gesprekken over het menselijk verstand’ van de Oostenrijkse schrijver Helmut Eisendle. Eisendle, wiens boeken worden uitgegeven door Residenz Verlag, is een radicale scepticus die alle genres naar zijn hand zet en in ‘De rede voorbij’ gesprekken laat voeren over de mogelijkheden en onmogelijkheden van de taal. Naar aanleiding van de Nederlandse vertaling van de ‘roman’ sprak de vertaler van het boek, Wim Bazelmans, met Eisendle. Wil Rouleaux bespreekt het boek.

Wim Bazelmans

Helmut Eisendle, geboren in 1939, studeerde psychologie en zoölogie in Graz. Hij schreef romans, verhalen, toneelstukken, hoorspelen en essays. Zijn eerste publikaties verwijzen nog rechtstreeks naar zijn wetenschappelijke komaf als experimenteel psycholoog in die plaats. Walder oder die stilierte Entwicklung einer Neurose (1972) bij voorbeeld levert commentaar op de behaviouristische psychologie waarmee hij in Graz te maken kreeg en die alle menselijk gedrag reduceert tot een overzichtelijk schema van stimuli en bijbehorende reacties. In het Handbuch zum ordentlichen Leben (1973) verbindt Eisendle voor het eerst zijn wetenschapskritiek (en dan vooral de psychologie) met taalkritiek; de terminologie van de wetenschap krijgt hier haar plaats in het geheel van de taal, die in alle volgende boeken voorwerp is van voortdurende scepsis. Na De rede voorbij verschenen van zijn hand nog Exil oder der braune Salon (1977), Das nachtländische Reich des Doktor Lipsky (1979, verhalen) en Das Verbot ist der Motor der Lust (1980, essays). Meest recent (1981) is de roman Der Narr auf dem Hügel.

De rede voorbij is, zoals de ondertitel al aangeeft, een gesprek over het menselijk verstand. Twee vrienden, Schubert en Estes, ontmoeten elkaar aan een Spaanse kust. Ze gaan samen wandelen, zitten in cafés en drinken. Daarbij zijn ze aan een stuk door met elkaar in gesprek. De rode draad door de gesprekken wordt gevormd door de begrippen taal en werkelijkheid.

Helmut Eisendle ontleende veel van zijn argumenten en voorbeelden aan Fritz Mauthner (1849-1923), een van de eerste systematische taalcritici. Diens belangrijkste werk is het driedelige Beiträge zu einer Kritik der Sprache, dat hij schreef in de jaren 1901/1902. Mauthner probeerde, verontrust door het lichtvaardige gebruik dat er van de taal werd gemaakt in politiek, godsdienst en filosofie, te komen tot een universele relatievering van de taal. Eisendle knoopt in De rede voorbij bij Mauthner aan en levert een soort overkoepelende taal- en werkelijkheidskritiek.

Helmut Eisendle (foto Gabriele Brandenstein)

Onvermoeibaar tracht Eisendle aan te tonen, dat door de taal slechts schijnbaar communicatie mogelijk is. Hij maakt daarbij in sommige van zijn boeken uitgerekend gebruik van het dubbelzinnige medium van de dialoog. De rede voorbij en Exil bestaan uit gesprekken; tussen twee personages in het eerste, tussen liefst vier personages in het tweede boek. Eisendle gaat ironie en provocatie met uit de weg. De rede voorbij draagt op het omslag het woord roman, terwijl deze aanduiding na lezing meer een lange neus in de richting van het romangenre blijkt, en Exil heet zelfs Unterhaltungsroman, een predicaat dat doorgaans wordt gereserveerd voor het soort romans dat tot de lectuur wordt gerekend. ‘Unterhaltung’ betekent behalve ontspanning of amusement ook conversatie en Eisendle legt duidelijk de nadruk op de laatste betekenis, zonder zich echt van de eerste betekenis te distantiëren.

Waarom de dialoogvorm in De rede voorbij en Exil?

‘Je zou een onderscheid kunnen maken tussen taal- of gespreksliteratuur en beschrijvingsliteratuur. Beschrijven heeft altijd iets verdachts, vind ik, het is zo gedefinieerd, zo absoluut. Je kunt in een boek beweren dat de hemel rood is, hoewel hij op het moment dat je hem beschrijft blauw is, of paars of groen. Ik wil de lezer graag aan het denken zetten en volgens mij leent een gesprek zich daar in de literatuur het beste toe. In ieder geval meer dan een beschrijving, waarbij de auteur als een soort allesoverheersende god boven de anderen uitstijgt en predikt hoe de wereld in elkaar zit.

Neem een zin als “Voor de deur staat een boom en van die boom vallen blaadjes.” Als iemand dat leest, wat moet hij dan nog doen? Hij heeft het gewoon maar te accepteren. Het zou natuurlijk heel grappig zijn als de lezer kon zeggen “Maar daar klopt helemaal niets van, voor die deur staat helemaal geen boom. Dat is een leugen, hoe kan ik dat in godsnaam geloofd hebben? Er is een prikkeldraadomheining.” Maar dat komt helaas niet zo vaak voor en daarom interesseren dialogen me meer. Ik beschouw ze als gesprekken, waar de lezer een aandeel in kan hebben. In De rede voorbij worden tamelijk radicale dingen beweerd, maar je kunt meepraten. Je kunt zeggen “Hij is niet goed snik”, “Hij is hartstikke gek” of je kunt roepen “Bravo, Bravo!” Dat bevalt me aan literatuur. Een simpele truc kan je aan het denken zetten.’

De namen van de hoofdpersonen in De rede voorbij lijken me niet zo maar gekozen zijn.

‘Dat klopt. Het zijn metaforen. Estes is of was, ik weet niet zeker of hij nog leeft, maar laten we dat maar aannemen, een wetenschapsman, een rationalist. Tijdens mijn studie heb ik een heel rationalistisch, behaviouristisch boek van hem gelezen, dat me verschrikkelijk tegenstond. Vol correlatiecoëfficiënten en zo, de ziel was als het ware achter de getallen verdwenen.

[p. 9]

Schubert staat voor Franz Schubert, iemand die het leven niet aankon, maar prachtige muziek maakte. Schubert-liederen zijn échte liederen. Hij schreef ze niet voor de burgers, alleen voor kamermeisjes en zo. Schubert en Estes zijn dus twee aan elkaar tegengestelde metaforen.

Maar er is nog een laag, het is ook autobiografisch, het is ook mijn verhaal. De Estes in het boek ben ik eigenlijk. In de tijd dat ik De rede voorbij schreef was ik erg aangetast door de ideeën die aan de universiteit van Graz heersten. Het ging daar eigenlijk alleen maar om het behaviourisme, Freud bij voorbeeld werd er volledig van de hand gewezen. Schubert lijkt op Karlheinz Wittmann, aan wie ik het boek heb opgedragen. Hij was een echte dromer en een fantast in positieve zin. In zijn hele verwarde toestand was hij zoals Franz Schubert. Karlheinz ging gebukt onder allerlei sociale problemen en heeft uiteindelijk zelfmoord gepleegd. Hij was erg belangrijk voor mij.’

Hebben de gesprekken tussen Schubert en Estes in werkelijkheid plaatsgevonden?

‘Die gesprekken in De rede voorbij zijn gebaseerd op een briefwisseling tussen Karlheinz Wittmann en mij. Ze komen natuurlijk niet helemaal met de brieven overeen, maar in grote lijnen wel. We hadden ons voorgenomen elkaar zinloze brieven te schrijven. Zo van, ik schrijf alleen maar over wat er met mij aan de hand is, over mijn toestand, mijn gedachten, en jij doet hetzelfde. Als je dan zat te schrijven, dacht je de hele tijd “Het gaat je eigenlijk geen sodemieter aan, maar het moet, want we hebben het nu eenmaal zo afgesproken.” Helaas zijn die brieven verdwenen, dat doet me nog steeds verdriet. Ik zou ze nog wel eens willen zien.

Het kwam door mij dat er iedere keer weer over de werkelijkheid werd geschreven, en over het onvermogen van de taal om die werkelijkheid te vatten. Dat is dan ook een thema van het boek geworden.’

Vriendschap

Op een gegeven moment weet je niet goed meer wie wat zegt en wie wat denkt. Aan het eind van het boek twijfel je er zelfs even aan of het nu echt om twee personen gaat.

‘Dat is de invloed die vriendschap kan hebben. De rollen zijn aan het eind een beetje omgekeerd. Estes heeft aan het eind veel ideeën van Schubert overgenomen en Schubert probeert op zijn beurt de rede te vatten. In het begin zijn het duidelijk tegenovergestelde typen, aan het eind is er een soort vermenging, zoals dat in vriendschap echt kan gebeuren. De ander, de “tegenstander”, neemt uiteindelijk het standpunt in, dat hij niet in zou mogen nemen. Zo heeft de psychologie vriendschap gedefinieerd. Eigenlijk zou je psychologie buiten beschouwing moeten laten, maar ja, in deze tijd bestaat ze nu eenmaal. Vreemd genoeg is het vrijwel niemand opgevallen, dat De rede voorbij niet alleen gaat om een poging over taal en werkelijkheid te praten, maar ook over vriendschap.’

In het laatste hoofdstuk van Walder behandelde u zelfmoord nog met de nodige ironie. Hoe was het met die ironie gesteld na de zelfmoord van Karlheinz Wittmann?

‘Bij Walder heb ik niet zo serieus over zelfmoord nagedacht. Het is inderdaad nogal ironisch. Het gaat meer over de typologie van de zelfmoord, de theatrale zelfmoord. Met een drievoudige salto van de kerktoren. En bij voorbeeld ook over pseudo-zelfmoord. Je kunt slaaptabletten innemen, terwijl je weet dat je vriendin ieder moment binnen kan komen. Het schrijven van De rede voorbij heeft me echter veel moeite gekost, omdat ik voortdurend aan Karlheinz Wittmann werd herinnerd. Over zijn zelfmoord kan ik nog steeds niet nuchter nadenken. Het blijft maar door je heen spoken dat het verhinderd had kunnen worden. Het is erg moeilijk om die gedachte van je af te zetten. Hij had het al eerder geprobeerd, maar is toen door mijn vrouw gevonden. Voor zijn geslaagde poging heeft hij een hoop slaaptabletten ingenomen en daarna is hij met zijn nette pak aan en een winchester naast zich in bed gaan liggen. Er zat dus iets theatraals in, waarbij je kon denken dat het niet echt zo serieus bedoeld was, maar dat was het natuurlijk wel.

Ik geloof niet dat je met zelfmoordenaars medelijden moet hebben, dat zeker niet. Het is een van de meest egocentrische daden die er zijn. Iemand die zelfmoord pleegt, moet werkelijk denken dat hij alleen op de wereld is.’

Een deel van De rede voorbij is gewijd aan een zekere Joseph Misley, een figuur met allerlei ongelooflijke ideeën over de wereld. Heeft hij echt bestaan of zijn die ideeën ontsproten aan uw fantasie?

‘Misley heeft echt bestaan en Panethicometrie, het boek waar Schubert en Estes over praten, heb ik ergens gevonden. Hij leefde aan het einde van de negentiende eeuw en was arts in Güns. Misley heeft een zeer eigenzinnig, en voor mij daarom zeer literair en onwetenschappelijk systeem ontwikkeld. Een wiskundige benadering van goed-zijn en slecht-zijn, van het zieleleven. Dat systeem kon ik precies gebruiken, als spel met de wetenschap. Ik zie het als een metafoor voor de onzinnigheid van die wetenschap. Ik had natuurlijk ook iemand anders kunnen nemen, want rond de eeuwwisseling waren er ontzettend veel van die pseudo-wetenschapsmensen. Zoals Prentice Mulford, die een boek heeft geschreven over de zin van het leven en de onzin van het doodgaan. Dat waren geweldige boeken. Maar van Misley kon ik juist die wiskunde met al die curven zo goed gebruiken.’

Schizofreen

Vanwaar die voorliefde voor wetenschap en filosofie van rond de eeuwwisseling?

‘In die tijd had je nog niet die strenge etiquettering en classificering. Neem bij voorbeeld iemand als Carl Ludwig Schleich, die vond echt dat het zijn taak was om het volk op te voeden. Volgens hem moest het volk literatuur lezen en tegelijk ook nog wat wetenschap meepikken. Tegenwoordig is dat ondenkbaar, het wordt nu allemaal zo streng gescheiden. Mijn werk werd door de critici ook beschouwd als quasi-wetenschappelijk. Het is iemand van de wetenschap, zeiden ze, die ook met literatuur bezig is. Of ze schreven juist: “Die Eisendle is een literator die steeds maar weer met wetenschap aankomt.” Ik probeer die scheiding tussen kunst en literatuur op te heffen. In Oostenrijk heeft dat een bepaalde traditie, net als in Frankrijk, waar onder anderen Michel Foucault en Roland Barthes zich met alle twee die dingen hebben beziggehouden. In Duitsland is het daarentegen uit den boze, alleen Nietzsche maakte niet zo'n idiote scheiding tussen kunst en wetenschap.’

Heeft u zelf nooit een wetenschappelijke carrière geambieerd?

‘Toen ik afgestudeerd was, wilde ik aanvankelijk klinisch psycholoog worden. Dat heeft tenminste nog iets met de praktijk te maken. Per se geen theoreticus. De theoretische psychologie interesseerde me wel, maar puur voor de kennis, de praktijk vond ik veel belangrijker. Met drie collega's heb ik nog een tijdje een groepspraktijk gehad in Graz. De baantjes die ik daar verder kon krijgen, lagen me niet. Het enige wat ik daarna nog overwogen heb, was Canada. Het bleek echter een katholieke kliniek te zijn, en omdat ik tien jaar daarvoor uit de kerk was gestapt, ging dat niet door. Toen heb ik het maar opgegeven en ben ik min of meer de literatuur binnengerold.’

Dat is natuurlijk niet van de ene dag op de andere gebeurd.

‘Met het schrijven ben ik me pas gaan bezighouden tijdens mijn studie.

Het kwam vooral door allerlei volstrekt tegenovergestelde richtingen waar ik mee te maken kreeg. Ik had bij voorbeeld colleges filosofie van achtereenvolgens een historisch filosoof, een systematisch filosoof en een positivist. Toen ik les kreeg in behaviourisme was ik juist geïntereseerd in Freud en dieptepsychologie. Het was om schizofreen van te worden. Bovendien begon ik te studeren bij een gestaltpsycholoog, die echter oeroud was en ermee stopte. Ik heb toen m'n doctoraal gedaan bij een dieptepsycholoog en uiteindelijk mijn proefschrift geschreven bij een radicale behaviourist. Dan kan er alleen nog maar literatuur ontstaan, niet? Mijn eerste boeken hebben uitsluitend betrekking op de psychologie.

[p. 10]

Walder en het Handbuch zijn er ironische steken tegen. Dat was de enige mogelijkheid, de psychologie afschaffen zou ik niet kunnen. Pas bij De rede voorbij kwam ik er achter dat het om literatuur ging. Walder had ik, zou je nu zeggen, een ontwikkelingsroman kunnen noemen, maar ik had in die tijd nog niet van die literaire ambities.’

U bent door uw studie nogal aan de wetenschap gaan twijfelen?

‘Ik wil helemaal niet betwisten dat wetenschap haar nut heeft. Maar helaas is er zo weinig verband met het menselijk leven. Denk je eens in, de psychologie bij voorbeeld is al zo'n tweeduizend jaar oud en de mensen kunnen nog steeds niet met elkaar praten, er zijn overal ontzettende oorlogen. Daar zouden de psychologen eens heen moeten gaan om de zaak in orde te brengen. Ze weten toch hoe het allemaal in elkaar zit? Zodra er een reëel probleem is, wordt het onvermogen voortdurend bewezen. Vooral in de psychologie. Maar het geldt eigenlijk voor de hele wetenschap. Of het nu taalwetenschap, geneeskunde of iets anders betreft, het is een onafgebroken buitelen in gaten. Eerst wordt er een heuvel gebouwd en wanneer de top van die heuvel bereikt is, roetsjt men een gat in, en dat gaat maar door.’

Collageroman

In plaats van psycholoog bent u nu dus full-time schrijver. Kan men in Oostenrijk van het schrijven leven?

‘In zoverre is Oostenrijk een gunstig land. Ik zeg dat niet graag, want niemand vindt het leuk om zijn eigen nest te loven, maar in dit geval kan ik niet anders. Dat komt, denk ik, omdat Oostenrijk van de cultuur leeft. Het is een vorm van zelfbehoud. Oostenrijk heeft immers geen economische of politieke betekenis, maar iedereen kent Johann Strauss of een van de Oostenrijkse auteurs. Daarom wil men er de cultuur in stand houden.

In Oostenrijk gaat men ervan uit, dat er door het subsidiëren van cultuur in ieder geval eerder cultuur geproduceerd wordt. Het is ook niet zo moeilijk om een werkbeurs te krijgen. Jaarlijks worden er een stuk of twaalf toegekend. Verder zijn er, net als overal ter wereld, ontzettend veel prijzen, waar altijd een luchtje aan zit, totdat ze je er een geven. Uit gesprekken heb ik begrepen, dat de Nederlandse schrijvers in een ongunstiger situatie verkeren. Hier moeten ze een bestseller schrijven, een vrouw hebben die arts is of een baan zoeken. Voor een Nederlandse schrijver liggen de zaken helaas heel anders. Allereerst is het Duitse taalgebied, en daarmee de markt, veel groter. Daarbij komt nog dat er in Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk in totaal zo'n dertig radiostations zijn, die zeer geregeld hoorspelen nodig hebben. De meeste Duitstalige schrijvers leven niet alleen van boeken, maar ook van hoorspelen en toneelstukken. Samen is dat genoeg om van rond te kunnen komen.

Subsidie

Der Narr auf dem Hügel, uw laatste roman is wel een heel ander boek dan de vorige.

‘Dat is waar, ik heb toen toch geprobeerd te beschrijven, ondanks de twijfels die ik daarover heb. Het is nogal experimenteel, ook al omdat ik voor de eerste keer echt van de ik-vorm gebruik gemaakt heb. In Exil en De rede voorbij was die natuurlijk wel aanwezig, maar meer in het boek verstopt. Der Narr auf dem Hügel is uiteindelijk geen beschrijvings-, maar een collageroman geworden. Ik had bij voorbeeld Le Paysan de Paris van Louis Aragon gelezen en de standpunten van Pasolini leren begrijpen. Ik heb geprobeerd die bewustzijnstoestanden van anderen in een boek samen te brengen, waarbij ik, om het zo te zeggen, de centrale noemer was.

Er wordt ononderbroken geciteerd, en ik ben natuurlijk zo brutaal geweest de citaten te verdraaien, ze zijn voor een groot deel radicaal opnieuw geïnterpreteerd. Maar ik heb het niet stiekem gedaan, dat is namelijk het aardige van me, de originele citaten staan achter in het boek. Zelfs de titel, die verwijst naar een nummer van de Beatles. Wie de citaten niet kent, kan ze achterin vinden.’

■

Wim Bazelmans is redacteur van het dagblad De Stem.