Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 32]

Milosz' dubbele gebondenheid
Een Poolse jeugd tussen de wielen van de geschiedenis

Het dal van de Issa door Czeslaw Milosz Vertaling en nawoord Gerard Rasch Uitgever: Peter van der Velden, 309 p., f37,50

Karol Lesman

In 1951 publiceerde Czeslaw Milosz in het meinummer van het Poolse emigrantenblad Kultura, dat sinds het einde van de jaren veertig in Parijs verschijnt, een politieke verklaring waarin hij uiteenzette waarom hij zijn banden met de Poolse Volksrepubliek verbrak. Dit artikel, getiteld Nee, was zijn antwoord op de verordeningen die door het in dat jaar gehouden schrijverscongres waren uitgevaardigd en die van de schrijvers een onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan de strenge regels van het socialistisch-realisme eisten.

Milosz noemde zijn beslissing een soort literaire zelfmoord. Bovendien hield hij er serieus rekening mee, dat hij door deze keuze wel eens gedwongen zou kunnen worden tot een stilzwijgen in de isolerende eenzaamheid van het emigrantenbestaan, afgesloten van de levende en levenwekkende bron van de Poolse taal en traditie. Op het moment dat hij zich afkeerde van het Poolse culturele leven was hij in zijn vaderland al een gevierd dichter. Hij had op de eerste plaats zijn naam gevestigd als belangrijkste exponent van de catastrofistische poëzie met onder andere de bundel Drie winters (1936) en had later opzien gebaard met het zeer aangrijpende De wereld - een naïef gedicht (1943), een van de hoogtepunten uit de Poolse oorlogslyriek. Met wantrouwen werd hij nu ontvangen door de conservatieve Poolse emigranten - hij had immers zes jaar lang ‘gediend’ als cultureel attaché van de Poolse Volksrepubliek in respectievelijk New York en Parijs. De vrees voor afzondering werd nog groter toen bleek dat hij als schrijver, zeker in het begin, bij zijn Poolse lezers in het Westen slechts weinig begrip ontmoette. Vanaf de publicatie van Nee in 1951 tot het verschijnen van Het dal van de Issa in 1955 had Milosz uitsluitend geschreven over het cultureel-politieke klimaat in Oost-Europa. Hij beschouwde dit als zijn morele plicht. In die periode was er geen enkel gedicht van zijn hand verschenen. Met het schrijven van Het dal van de Issa keert Milosz voorzichtig terug op het pad van de poëzie - daarmee de vitale levensader van zijn schrijversschap beschermend.

Czeslaw Milosz

Vier jaar daarvóór, in dezelfde, reeds genoemde aflevering van Kultura, had de andere belangrijke Poolse emigrantenschrijver uit deze eeuw, Witold Gombrowicz, zijn literaire stilzwijgen verbroken met het publiceren van het begin van Transatlantisch, zijn eerste in ballingschap geschreven roman. Net als Milosz kreeg hij als emigrant pas laat erkenning. Hoewel beide schrijvers vaak in één adem worden genoemd, hebben ze afgezien van een vergelijkbare lotsbestemming weinig met elkaar gemeen.

In Persoonlijke verplichtingen (1972) geeft Milosz het fundamentele verschil tussen hem en Gombrowicz als volgt aan: ‘...wat mij fascineert is de appel: het principe van de appel, de wetmatigheid van de appel, de appelligheid op zich zelf. Maar bij Gombrowicz ligt de nadruk op de appel als “psychisch feit”, op de projectie van de appel op het bewustzijn...’ (pag. 152). De eerste wordt geboeid en ontroerd door de appel aan de boom, de ander wordt beziggehouden door de appel in zijn hoofd. Milosz' kracht schuilt in het benoemen van de hem omringende wereld, maar zijn poëzie en het proza van Het dal van de Issa geven meer dan alleen maar een objectieve weergave van de werkelijkheid. Milosz wordt bovendien gedreven door het geloof, dat hij door de dingen zo zorgvuldig mogelijk een naam te geven, deze aan de vergetelheid zal kunnen onttrekken. Deze opvatting over het bedrijven van literatuur ontlokten ooit Gombrowicz de door Milosz zelf geciteerde, nogal sarcastische woorden: ‘Ik stel me jou voor als een Litouwse edelman, die ergens in de modder zit, 20 mijl verwijderd van het dichtstbijzijnde dorp, terwijl hij vliegen van zich afslaat en peinst over het feit dat zijn vrouw hem twintig jaar geleden pruimennoedels heeft gegeven in plaats van kersennoedels, en wat dat betekent.’

Wie ben ik

Het dal van de Issa, dat zich afspeelt in het prachtige, ruwe landschap van Litouwen, het geboorteland van Milosz, is de in poëtisch proza geschreven kroniek van een kindertijd die hier en daar overeenkomsten vertoont met de eerste levensjaren van de auteur. Toch is het geen echte autobiografie in de strikte zin van het woord. ‘De verteller weet niet in welke tijd hij moet vertellen, hoort het tot het heden of tot het verleden, het lijkt of dat wat voorbij is niet helemaal verleden tijd is, zolang het nog voortduurt in het geheugen van de generaties - of van slechts een kroniekschrijver.

De kleine Tomasz - nu eens Surkont genoemd (zo heet zijn moeder) dan weer Dilbin (dat is de naam van zijn vader) - groeit op in een wereld van volwassenen die allen een sterke binding hebben met de aarde waarop zij leven. Temidden van een ongerepte natuur, waarin bosduivels, heksen, spoken en andere duistere krachten de mens in hun ban houden, wordt hij opgevoed door zijn grootouders, die hem vertellen over de geschiedenis

[p. 33]

van zijn beide voorgeslachten. Hij raakt in verwarring als hij hoort van de ruzies die de naast elkaar levende Polen en Litouwers hebben. Sinds de Pools-Litouwse Unie in de veertiende eeuw tot stand was gekomen, hebben de katholieke Polen steeds geprobeerd de heidense Litouwers cultureel te bekeren en economisch afhankelijk te maken. Tomasz ziet hoe in zijn directe omgeving zijn Poolse grootmoeder afgeeft op de in haar ogen inferieure Litouwse boeren, hoe de opstandige Józef (de Zwarte) overhoop ligt met de Poolse grondbezitters en hoe pastoor Monkiewicz het bijgeloof van zijn parochianen fanatiek te lijf gaat.

Tomasz is de belichaming van het conflict tussen deze twee zo verschillende culturen. Via de grootouders van zijn vader is hij zelfs verwant met de legendarische Litouwse vrijheidsstrijdster Emilia Plater en daarnaast is zijn moeder een nakomelinge van Hieronim Surkont die nauwe contacten onderhield met een van de meest bekende Poolse magnatenfamilies, die hun bezittingen hadden over het gehele Litouwse grondgebied - de Radziwills. Vandaar Tomasz' dubbele gebondenheid met Polen en Litouwers.

Maar het is niet het enige conflict waarmee de jonge Tomasz kampt. Hij stelt zich ook vragen als ‘wie ben ik? en waarom ben ik die ik ben?’. Of zoals tijdens de jacht op een auerhaan, op het moment dat hij oog in oog komt te staan met de getroffen vogel: ‘En hij, Tomasz, was achter de bliksem, kwam van de andere kant, zo ontmoetten ze elkaar zoals ze elkaar konden ontmoeten, het was een beetje jammer dat het nooit anders zou zijn, alleen zo. Eigenlijk verlangde hij naar een contact met andere levende wezens, dat er niet was. Waarom is de barrière er en waarom moet iemand die van de natuur houdt jager worden?’

Op al deze vragen kon Tomasz geen antwoord vinden en wist hij ‘dat hij zich aan de beschikkingen van het lot moest onderwerpen, die via zijn persoon werden uitgevoerd, dus was elke stap die hij deed tegelijk van hem en niet van hem.’

Met deze wetenschap rijdt hij, twaalf jaar oud, op het einde van het boek met zijn moeder ‘in de richting van de grote meren’, naar Polen, een totaal onbekende toekomst tegemoet.

In sommige opzichten doet Milosz' roman denken aan De getaande vrijheid van de sinds 1945 in België woonachtige Marian Pankowski. Het dal van de Issa ademt dezelfde sfeer van verbondenheid met de geboortegrond en lijkt te zijn geschreven vanuit een zelfde behoefte om de auteur te beschermen ‘tegen het gevoel van leegte als gevolg van een bestaan buiten volk en taal’, maar het mist de ‘halfschertsende didactiek’ en de ‘quasi-wetenschappelijke formuleringen’ van het boekje van Pankowski, dat net als Het dal van de Issa in 1955 in Parijs verscheen.

Bij het lezen van de eerste Nederlandse vertaling van een werk van Czeslaw Milosz krijgt men nogal eens het gevoel, dat er blijkbaar haast gemaakt moest worden met het uitbrengen van een boek van de Nobelprijswinnaar van 1980. Het Nederlands loopt niet altijd even soepel, soms moet men een zin overlezen om te kunnen begrijpen wat er staat. Het is jammer dat de vertaler zich niet wat meer tijd gegund heeft, want nu maakt de Nederlandse vertaling een slordige algemene indruk en doet zij tekort aan het prachtige origineel.

■