Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 30]

De voering van de bolhoed
De Engelse dichter Philip Larkin zestig jaar

Larkin at Sixty Redactie Anthony Thwaite Uitgever: Faber & Faber, 148 p., f45,45 Importeur: Nilsson & Lamm
In the Trojan Ditch door C.H. Sisson Uitgever: Carcanet Press, 228 p., f26,25

Rob Schouten

Wie de Nederlandse poëzie de laatste twee, drie jaar niet uit het oog en uit het hart verloren is, zal het zijn opgevallen dat de debutanten die het meeste succes bij het lezerspubliek oogstten, voor poëtische begrippen nogal ‘bejaard’ zijn: Jan Eikelboom, Ed Leeflang, Eva Gerlach, ze zijn allemaal min of meer laatbloeiers die in hun poëzie vaak vanuit hun ouder worden niet al te weemoedig terugblikken op hun jeugd.

Behalve dat ze thematisch met elkaar verwant zijn, hebben ze ook een toon gemeen, die ik ‘verstandig lyrisch’ zou willen noemen. Naar wilde haren kun je bij hen lang zoeken, en dat geldt een beetje voor de hele Nederlandse poëzie van het moment, met uitzondering van mensen als Martin Reints en Bart Chabot: ze heeft een wat bedaagd, soms nogal cynisch aangezicht.

Hoe je dat cultuurhistorisch moet verklaren, weet ik niet maar praktisch gezien zou er bij sommige dichters sprake kunnen zijn van de werking van de naoorlogse Engelse poëzie, met name van een van de belangrijkste vertegenwoordigers daarvan: Philip Larkin. Waar deze beïnvloeding wat de toon aangaat misschien moeilijk te bewijzen valt, daar laat ze zich althans duidelijk zien in de vertalingen, die een aantal dichters tussen hun eigen werk door meeleveren. Wat voorbeelden: Judith Herzberg vertaalde Larkins gedicht ‘Ignorance’ in haar laatste bundel Botshol, in het Maatstaf-nummer van mei 1982 stonden vier, niet precieze maar wel erg mooie Larkin-vertalingen van de hand van Jan Eikelboom en de, in dit gezelschap overigens jeugdige, debutant Benno Barnard ontleende in zijn bundel Een Engel van Rossetti een titel en een gedicht aan de Engelse dichter. Kortom, Larkin ligt hier goed in de markt.

Er is kennelijk iets in die Engelse poëzie dat die Nederlandse dichters aanspreekt. Wie er niets van wil weten, kan dat haar behoudendheid noemen, wie er positief tegenover staat haar waardevastheid. Op een onnadrukkelijke manier, noch zwaar noch onbenullig, gaat ze in een hedendaags jasje over eeuwige problemen. Natuurlijk spreekt dat aan, het altijdgeidende in het eigentijdse ontdekken. En om dat te kunnen, moet je misschien meer op je hoofd dan op je hart afgaan.

Dat het evenwichtige, redelijke verstand in de Engelse poëzie een grotere rol wordt toebedeeld dan jeugdig elan, zou men kunnen opmaken uit de stand van zaken zoals die in de recente bloemlezing van Engelse naoorlogse poëzie The Oxford Book of Contemporary Verse van D.J. Enright wordt gegeven. De jongste dichter die hij opnam was Douglas Dunn, toen zevenendertig jaar oud. Enright rechtvaardigt dit selectiecriterium naar leeftijd met de oncontroleerbare bewering dat toegenomen levensverwachting samenhangt met literaire ontwikkeling en dat er maar weinig jonge dichters zijn met een substantieel oeuvre. Hoewel je nauwelijks iets tegen de poëzie kunt hebben die wél in die bloemlezing staat, zal de degelijkheid en risicoloosheid van het geheel menig dichter en poëzieliefhebber doen knarsetanden. Van onbegrijpelijke moeilijkheid, verhit geschreeuw en zegepralende omwenteling moet de bloemlezer niets hebben: ‘I can say that there is no poem included here which I have not understood at least in a rewarding measure.’, ‘“Protest poetry” can at least be said to boast a subject, but it soon declines into a nervous tic, a mechanical reiteration by its practitioners: “I protest, therefore I am”’, ‘The best movement is one that doesn't move far in the same direction.’

Burgerlijk

Philip Larkin, 1962

Engelsen staan als conservatief te boek, dat wil zeggen ze conserveren. Dat doen ze ook met dichters. Aan Larkin at sixty, onder redactie van de dichter-criticus Anthony Thwaite, hebben een groot aantal bij Larkin of zijn werk betrokken schrijvers ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag een stukje bijgedragen, over zijn werk als bloemlezer, over zijn kostschooljaren, over zijn werk als bibliothecaris in ‘dull Hull’, over Larkin als muziekliefhebber, kortom meer over Larkin als mens dan over Larkin als dichter. Tot slot droegen Peter Porter, John Betjeman en Gavin Ewart een verjaardagsgedicht bij. Ik wil niet zeggen dat zo iets in Nederland onbestaanbaar zou zijn, maar de aard van de artikelen, veelal biografisch met een persoonlijke noot, verschilt grondig van wat we hier gewend zijn. Stel je eens voor, een boek ter gelegenheid van Kouwenaars zestigste verjaardag, met wat jeugdherinneringen van Jan Elburg en Lucebert, een lang gedicht van H.C. ten Berge en zonder één echt analytisch of synthetiserend stuk over zijn poëzie. Wij zijn hier niet meer zo gewend het belang van een dichter met zijn persoon in verband te brengen.

Toch betekent Larkins verjaardagsgeschenk ‘at sixty’ een heel aardige aanvulling op zijn poëzie, en dat juist omdat het beeld van de dichter zelf absoluut niet overeenstemt met de indruk die je uit zijn gedichten bijblijft. Larkin, de man van schaamteloze regels als ‘Later, with inch-thick specs, / Evil was just my lark: / Me and my cloak and fangs / Had ripping times in the dark. / The women I clubbed with sex! / I broke them up like meringues’ uit ‘A Study of Reading Habits’ dat min of meer berucht eindigt met ‘Books are a load of crap’, deze Larkin komt uit de verslagen van zijn vrienden en kenners naar voren als een volslagen burgerlijk en conservatief (dus alles wat men zich niet bij een dichter voorstelt) karakter. Wie de verschillende partjes Larkin, zoals ze in Larkin at sixty worden aangedragen bij elkaar legt, krijgt een dichter die in alle opzichten een keurige ongetrouwde heer blijkt die niet van moderne en abstracte poëzie

[p. 31]

houdt, geen buitenlandse dichters leest, en Engeland slechts één keer heeft verlaten om in Hamburg een prijs te incasseren - Larkin was ervan overtuigd dat hij als hij naar het buitenland reisde in de kortst mogelijke tijd horizontaal in het gangboord zou liggen met een gele huid en om zijn botten flapperend vlees. Voeg daarbij de talrijke foto's waarop Larkin, nergens ontspannen, steeds onhandig voorover zittend of staand, gekleed in slechte pakken, poseert, en de onmiskenbare indruk van ‘Englishness’ die de man uitstraalt is compleet. Alan Bennett, die een van de beste stukken bijdraagt tot wat hij een ‘dooleful jamboree’ neemt, meldt dat Larkin beroepshalve eigenlijk al heel lang zestig laar is, dat wil zeggen, hij is nooit jong geweest. Robert Conquest heeft het, geloof ik, bij het rechte eind als hij het eigen karakter van Larkins poëzie juist aan het geïsoleerde, niet-geëngageerde karakter van de dichter toeschrijft. Juist wie zich niet zoveel gelegen laat liggen aan literaire tradities elders en het wereldgebeuren om hem heen, kan ongegeneerd en niet gefrustreerd door de gedachte dat alles al een keer gezegd is, de meest ijselijke, treffende of roerende waarheden verkondigen. Larkin als dichter is de incarnatie van de gedachte ‘In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister’.

Cynisme

Overigens dragen de meeste contribuanten aan Larkin at sixty heel wat bij aan de eerbehoudende, ondichterlijke indruk die Larkin wekt. Een groot deel van het boek gaat op aan aangename prietpraat en petit histoire, alsof het interessant zou zijn te weten hoe Larkin op school gekleed ging, dat hij in flauwe limericks grossierde en zo meer. Ook kom je er tussen de bedrijven door achter dat achter Bruce Montgomery Edmund Crispin schuilgaat en vernemen we van Kingsley Amis dat de lessen van Tolkien volstrekt onsamenhangend en onverstaanbaar waren. Dat laatste is natuurlijk prettig om te horen. Weer een van de substantiëlere bijdragen levert John Gross, ex-redacteur van het Times Literary Supplement, over Larkins activiteiten als bloemlezer en samensteller van The Oxford Boek of Twentieth-Century English Verse, een nogal persoonlijke en indertijd van alle kanten aangevallen werkstuk. Gross laat niet alleen zien dat de gebloemleesde gedichten vaak hoogstopmerkelijke Larkin-elementen in zich hebben, maar wijst ook een heel typerend soort cynisme in Larkins keuze aan: ‘Only it is the cynicisme which seems to me inseparable, for a powerful mind, from tolerance, the private grimace while democratie requirements are fulfilled. ‘Inderdaad, de lezer van Larkin at sixty zou heel wel het beeld van een conformistische, soms zelfs filisterachtige Engelsman bij kunnen blijven, omringd door een aantal hoffelijke vrienden, maar wie Larkins gedichten ernaast legt, ziet dat in de bourgeois-gentilhomme een geweldig cynicus schuilgaat. Zie bij voorbeeld het onovertroffen ‘Water’ uit de bundel Whitsung Weddings, in de congeniale vertaling van Jan Eikelboom:

Als ik erbij geroepen werd
om een religie op te zetten
zou ik daar water voor gebruiken.

Om bij de kerk te komen
zou men door water moeten waden
naar droge, nieuwe kleren.

Mijn liturgie zou beelden
van onderdompeling bevatten,
een woest en vroom doordrenken,

en ik zou in het oosten
een glaasje water heffen
waar licht uit alle hoeken
tesaam zou komen, eindeloos.

Droog

Cynisme lijkt de voering van de bolhoeden van meer Engelse dichters. Enige tijd geleden kreeg ik de bundel In the Trojan Ditch in handen, verzamelde gedichten en geselecteerde vertalingen van de hier nagenoeg onbekende dichter C.H. Sisson. Of hij ook zo'n aardige Engelse conservatief is, weet ik niet, want zijn zestigste verjaardag in 1974 is onopgemerkt gebleven, maar uit zijn eigen voorwoord blijkt in elk geval dat hij eenzelfde soort cynisme als Larkin aan de dag legt waar het alledaagse gebeurtenissen betreft: ‘There is no question, as it has come to me, of filling note-books with what one knows already. Indeed as the inevitable facility comes, the conscious task becomes the rejection of whatever appears with the face of familiarity.’ Vertrouwen in de wereld, al kun je je aan haar conformeren, is voor mensen als Larkin en Sisson niet langer houdbaar. Elk optimisme is in hun poëzie tot een rudiment uit vervlogen tijden geworden, iedere lyriek heeft een wrange bijsmaak gekregen. Het gedicht ‘Sumptuary Laws’ van Sisson geeft goed aan hoe onder de muisgrijze buitenkant van een mens nog slechts ongeloof en egocentrisme schuilgaan:

Still with the hope of being understood,
Of understanding myself
Or understanding someone else,
I engaged in restless action.
It was no good.
First because
It had no issue, secondly because
If it could have had, I would no longer care.
The problems of age are semblant, one thing
Like another, no thing identical,
The things have been seen, the passions
Expended in better times by a better man.
So outwardly and above
We turn, gracious and empty
The old hypocrites, counting the stars,
Loving the children, counting them like money.
Thanking what stars we have that the wrong turnings
Have all been taken, a life of comfort
Assured, as it may be, to the last deception
I could call this life respectable but
I must call it mine, which is worse.

Deze levenshouding die in In the Trojan Ditch in elke regel voelbaar is, zou perfect de uit en te na geconstateerde crisis in de westerse cultuur vertegenwoordigen, als de ermee geschreven gedichten zélf grauw en middelmatig waren. Maar wie ze bitter, zonder hoop en zelfs zonder teleurstelling kan schrijven, laat zien dat de mens altijd nog tot oordelen in staat is en in het stoïcijnse bezit van het uitzichtloze inzicht is gekomen. Het type dichter dat door deze Engelse dichters en een aantal van hun Nederlandse collega's wordt vertegenwoordigd, schreeuwt en danst niet meer in een lendendoekje om regen, maar steekt, nu het bijna voortdurend regent, snel een paraplu op om droog en verstandig over straat te gaan.

■

moederschap