Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 24]

‘Wij wilden jullie belazeren. Maar jullie wilden belazerd worden’
De intellectuele pelgrimages naar het paradijs

Political Pilgrims Travels of Western Intellectuals to the Soviet Union, China, and Cuba door Paul Hollander Uitgever: Oxford University Press, 524 p., f80,85 Importeur: Nilsson & Lamm

Bart Tromp

Op hetzelfde congres in Moskou waar de minister van Buitenlandse Zaken van het IKV niet in het openbaar mocht spreken, voerde wel de evangelist Billy Graham het woord. Hij was zelfs eregast in de rode metropool, en dat had zo zijn weerslag op de prediker die tot dan toe bekend was om zijn fundamentalistisch anticommunisme. Nu hij er eenmaal was, bleek het allemaal erg mee te vallen. De bevolking van de Sovjetunie kende geen enkel voedselprobleem, zo verklaarde Graham; integendeel, ze at elke dag kaviaar. Dat had hij zelf meegemaakt.

Het houdt dus nooit op. Bij zijn bezoek aan de Sovjetunie in het begin van de jaren dertig weerlegde George Bernard Shaw de anticommunistische laster als zou er honger worden geleden in het arbeidersparadijs: ‘Ik heb nog nooit zo goed gegeten als in de Sovjetunie.’ De botheid en potsierlijkheid van Shaws opmerking krijgt nog een andere dimensie als men zich ervan bewust is dat in die periode miljoenen in Rusland van honger stierven.

In zijn studie Political Pilgrims geeft Paul Hollander, een Amerikaanse socioloog van Hongaarse afkomst, een overzicht van het reizen en trekken van westerse intellectuelen naar de Sovjetunie, Cuba en China. Bovendien probeert hij een verklaring te ontwikkelen voor de algemene teneur van al die reizen en reisverslagen: hoe komt het dat juist intellectuelen, die zo kritisch staan tegenover de samenleving waarin ze zelf leven, in het algemeen kritiekloze bewonderaars van terreurstaten blijken te zijn?

Malcolm Muggeridge

Political Pilgrims is niet het eerste boek over dit verschijnsel. Bijna tien jaar geleden publiceerde David Caute The Fellow-travellers, waarin het accent viel op de aantrekkingskracht die de Sovjetunie in de jaren twintig en dertig op intellectuelen uitoefende. Caute leverde daarvoor een verklaring die wordt samengevat in de ondertitel van het boek ‘A Postscript to the Enlightenment’. De fellow-travellers lieten zich door Stalin c.s. gewillig belazeren, omdat ze de communistische staat wensten te zien als de belichaming van de idealen van de Verlichting: een rationele, wetenschappelijk ingerichte samenleving, waar de menselijke vooruitgang op stelselmatige, geplande wijze door intellectuelen tot stand werd gebracht.

Romantiek

Hollander wijst deze verklaring af. Het verschijnsel van de politieke pelgrim is eerder een P.S. bij de romantiek van de negentiende eeuw dan bij het rationalisme van de achttiende. Bij zijn onderzoek naar de honderden, zo niet duizenden reisverslagen viel hem niet zozeer het thema op van de rationele, geordende samenleving, als wel wat zich daarachter schuilhield: de idee van een harmonische orde, waarin individu en gemeenschap met elkaar verzoend zijn, een wereld waarin de vervreemding is opgeheven, omdat het bestaan voor iedereen zinvol is.

George Bernard Shaw

Ik denk dat Hollander hier het gelijk meer aan zijn kant heeft dan Caute, maar aan dat gelijk zit een ingewikkelde theorie over de plaats van intellectuelen in westerse landen vast, die bij Hollander misschien wel wat te ingewikkeld is om werkelijk overtuigend te zijn.

Eerst het fenomeen zelf. De intellectueel die naar een totalitair land waar hij niet veel van weet vertrekt, er enkele weken onder toezicht van de machthebbers verblijft, meestal door deze geweldig uitgestreken wordt, en vervolgens terugkeert om een artikel, interview of boek te publiceren waarin hij de wonderen van de hemel op aarde waar hij net is geweest, uitvoerig aanprijst. In het geval van de Chinese Volksrepubliek onder Mao heb ik mij zelf uitvoerig met dit verschijnsel beziggehouden. (En daarvan in mijn boeken De samenleving als oplichterij en Het falen der nieuwlichters verslag gedaan.) Toch moet ik toegeven dat het onthutsend is om hier nog eens achter elkaar die lange, lange lijst te zien van al diegenen die de grote tocht door het totalitarisme hebben gemaakt, en de ongelofelijke bêtises die ze naar voren hebben gebracht. Soms lachwekkend meer dan iets anders: een onderwijzeres uit Brooklyn bezocht in de jaren dertig de Sovjetunie en raakte diep onder de indruk van een drukpers. ‘Zo'n verbazingwekkende uitvinding kan enkel geproduceerd worden in een land waar arbeid vrij is, uitbuiting niet bestaat, en gericht is op een doel. Als ik terug ben zal ik er een boek over schrijven.’ Ze liep om de machine heen, en vond op de achterkant een plaatje met het opschrift: ‘Made in Brooklyn, N.Y.’ Terwijl miljoenen Russen omkwamen in concentratiekampen en gevangenissen, prezen westerse bezoekers het humane Russische gevangenissysteem - waarbij zij hun oordeel baseerden op de speciaal

[p. 25]

voor bezoekers ingerichte Bolsjevogevangenis. Zo idyllisch was dit strafsysteem dat volgens kenners misdadigers in de rij stonden om weer tot de gevangenis te worden toegelaten. Hollander heeft één geval, dat van de Poolse journalist Jerzy Gliksman, weten op te sporen, waarin zo'n bezoeker van Bolsjevo later zelf als gevangene de werkelijkheid van de Sovjetrussische gevangenissen mocht meemaken - en het overleefde om het te kunnen navertellen. Al lezend gunt men het al die enthousiaste bezoekers dat ze, al was het maar een week, in een echt strafkamp zouden worden opgesloten. De lange opsomming van Hollander kan ondanks zijn uitgebreidheid en zorgvuldigheid toch niet de indruk nalaten van hetzelfde verhaal - nu verteld vanuit het standpunt van de gevangenen die aan zo'n modelbezoek moeten meedoen - dat Solzjenitsyn beschrijft in ‘De geschiedenis van de lachende boeddha’, een episode uit In de eerste cirkel. Daaruit blijkt op zijn best hoe een geniaal schrijver Solzjenitsyn is: de werkelijkheid die Hollander opdist is objectief gesproken erger dan de verbeelding ervan.

Billy Graham

Misschien wordt de mentaliteit van de fellow-travellers uit de jaren dertig nog het best uitgedrukt door de hartekreet van de beroemde Engelse socialist G.D.H. Cole: ‘Much better to be ruled by Stalin than by a pack of half-witted and halfhearted Social-Democrats.’ Cole was een van de voornaamste intellectuelen van de Britse Labour Party.

Koude Oorlog

Als beloofd land raakte de Sovjetunie na de Tweede Wereldoorlog langzamerhand in discrediet. Niet door de waarheid over de Grote Terreur, waarin twintig miljoen Russen door hun heersers werden omgebracht, maar door de Koude Oorlog, en vooral door de dood van Stalin, en de aarzelende poging tot destalinisatie, culminerend in de grote rede van Chroesjtsjov op het twintigste partijcongres in 1956. Dat is een heel merkwaardig verschijnsel: zodra de totalitaire dictatuur zijn meest mensonterende en terroristische trekken begint te verliezen, zodra ook de machthebbers fouten bekennen, of misdaden uit het verleden toegeven, dan is het met de aantrekkingskracht ervan op politieke pelgrims gedaan. Hetzelfde zag men immers gebeuren met de Volksrepubliek China, die, met Cuba, en soms met andere Europese communistische landen (voor de Nederlandse Christelijke Studenten Vereniging werd aan het eind van de jaren zestig bij voorbeeld de DDR zo'n modelland) de rol van beloofd land overnam. Het deprimerende van Hollanders boek is dan ook voor een niet gering gedeelte toe te schrijven aan de herhaling: het precies zo terugkeren van dezelfde illusies, soms zelfs dezelfde frases, terwijl de eerste generatie travellers tenminste tot op zekere hoogte het excuus had dat ze nog niet beter hoefde te weten.

Arthur Koestler

Niet beter hoefde te weten. Wél beter kon weten: voor wie werkelijk in de ontwikkeling van het communisme in de Sovjetunie was geïnteresseerd, was het ook in de jaren twintig en dertig geen werkelijk probleem om de waarheid te achterhalen. Elementen van de vrije pers deden daarentegen veel moeite die waarheid te onderdrukken. Malcolm Muggeridge was in het begin van de jaren dertig een van de zeldzame westerse journalisten die vanuit de Sovjetunie berichtte tot welke verschrikkelijke hongersnood en maatschappelijke ontbinding de collectivisatiecampagne had geleid. Dit was hetzelfde tijdvak waarin Shaw, op weg naar de Sovjetunie, zijn pakjes brood ostentatief uit het raam van de trein smeet, overtuigd als hij was dat hij een land van melk en honing tegemoet reisde. (Vele miljoenen Russen stierven van de honger. Pas in 1958-60 zou deze prestatie van Stalin overtroffen worden door Mao. Het aantal slachtoffers van diens Grote Sprong Voorwaarts wordt, nu de autoriteiten in Peking het onderzoek niet langer geheel en al onmogelijk maken, geschat op twintig tot zestig miljoen doden. De ergste bekende hongersnood uit het China dat volgens elke weldenkende westerling een revolutie nodig had om zo iets zich nooit weer te laten voordoen, eiste in de twintigste eeuw tien miljoen slachtoffers.) Muggeridge schreef voor de progressieve Manchester Guardian. Maar de hoofdredactie censureerde zijn stukken en hij werd snel afgedankt.

Alexander Solsjenitsyn

De politieke pelgrims die Hollander onder het mes neemt, komen vrijwel allemaal uit de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, of uit Latijns-Amerika. Nederlanders - Ien van de Heuvel in de DDR, Harry Mulisch en Max van den Berg in Cuba, en al die China- en Vietnam-gangers - ontspringen althans in dit boek de dans evenzeer als bij voorbeeld Johan Galtung, die het moreel en intellectueel verwerpelijkste boek over China onder Mao op zijn naam heeft weten te brengen.

Hollander is echter niet iemand die zich er tevreden mee stelt een lange lijst van politiek en moreel te kort schietende intellectuelen aan te leggen. Een groot deel van zijn boek is gewijd aan pogingen het verschijnsel te verklaren.

Al heel lang geleden heeft Arthur Koestler de voornaamste mechanismen die ten grondslag liggen aan het verschijnsel politieke pelgrimage nauwkeurig beschreven in een lijstje van ‘dodelijke misvattingen’. Hollander citeert ze terecht: het geloof dat de Sovjetunie (of welk communistisch land) eigenlijk toch socialistisch is; de opvatting dat men de Sovjetunie niet mag kritiseren zolang de eigen samenleving niet volmaakt is; het gelijkstellen van die tekortkomingen met wat er in de Sovjetunie gebeurde - bij voorbeeld het gelijkstellen van de ‘zuiveringen’ in Hollywood in de tijd van McCarthy met de zuiveringen in de Sovjetunie; anti-anti-communisme, de vrees voor anti-communist te worden aangezien. Vroegere verklaringen legden de nadruk op de marginale positie van de intelligentsia in de moderne samenleving. Maar Hollander wijst er terecht op dat, wat er ooit de waarde van geweest mag zijn, deze uitleg nu zeker niet meer aanvaardbaar is. De kritische intelligentsia bemant centrale posities in westerse landen: in de media, het onderwijs, de zorg-instituties; geniet een hoge status en een evenredig inkomen. Toch definieert een deel ervan zich in termen van de weerzin die ze tegen diezelfde samenleving uit. Het zoeken naar een alternatief dat aan een aantal utopische deugden beantwoordt, is daarvan een logische uiting.

Hollanders zeer complexe poging tot verklaring is subtieler dan de modieuze theorieën over de ‘nieuwe klassen’ die aan het eind van de jaren zeventig opkwamen bij neo-conservatieve denkers als Irving Kristol en Helmut Schelsky. Naar mijn idee schiet hij echter op twee manieren te kort. In de eerste plaats slaagt hij er niet goed in ‘de intellectuelen’ op een duidelijke wijze te omschrijven, zodat ook niet overtuigend wordt aangetoond of het syndroom waarvan de politieke pelgrimage een uiting is, nu werkelijk kenmerkend is voor alle intellectuelen, of alleen voor bepaalde groepen daarvan. Tenslotte zijn het

Vervolg op pagina 27