Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 23]

Dissident bij tante Betje
‘Berlijns blauw’ van Ger Verrips

Berlijns blauw door Ger Verrips Uitgever: De Arbeiderspers, f29,50

Louis Ferron

Is Ton Anbeeks roep om meer straatrumoer in de Nederlandse roman dan geheel in het straatrumoer verloren gegaan? Nee hoor, Ger Verrips poogde en poogt hem op zijn wenken te bedienen. Hoewel een van de twee hoofdpersonen in Verrips nieuwste boek, Berlijns blauw, natuurlijk niet met de schrijver verward mag worden, kan het toch geen toeval zijn dat deze Jos zichzelf hardop hoort zeggen: ‘...Ik schrijf niet om maar te kunnen schrijven. Ik probeer om dat deel van de historie dat net achter ons ligt en dat we zelf meemaken, en waar we althans nog iets aan kunnen proberen te doen, scherper in beeld te krijgen. Om beter te begrijpen wat er gebeurde en waarom. Misschien kunnen we daardoor voorkomen dat fouten worden herhaald. Misschien kunnen we ons daardoor offers besparen. Misschien kunnen we daardoor wat tijd winnen.’

Jos verwoordt de intenties van de schrijver Verrips, dat gaat inderdaad niet geheel geluidloos. Het deel van de historie dat Jos namelijk net achter zich heeft, is zijn uittreden uit het kerkgenootschap der Communistische Partij Nederland. Hartgrondig actueel, zeker tegen de achtergrond van de allerlaatste tournures, pirouettes, capriolen en kuitenflikkers van genoemd genootschap. Maar toch, in Verrips convergerend opgebouwde verhalenbundel hoor ik geen echt straatrumoer, eerder het omzetten van de bidstoelen bij de aanvang van de preek.

Het is niet mijn bedoeling om schamper te doen over het verslag van een dissident. Men dient waardering te hebben voor iemand die besluit na te denken, conclusies trekt en daarnaar handelt. Die waardering geldt dan de persoon - Jos geheten in dit geval. De literaire verantwoording is een ander ding. Berlijns blauw bevat zes verhalen. In de eerste vijf treden beurtelings Jos de uitstapper en Victor de schrijver op. In het zesde verhaal bedenkt de schrijver Victor een ontmoeting van Jos met diens rivaal Otto en... waarempel, met Ger Verrips. De constructie is zodanig en bepaald niet zonder raffinement, dat toch van een roman gesproken mag worden.

De actualiteit is binnengehaald; een niet onbelangrijk facet van onze politieke folklore wordt onder de loupe genomen. De schrijver is zich bovendien en zoals dat tegenwoordig hoort bewust van de spanning tussen de werkelijkheid en de literaire afspiegeling daarvan. De Anbeeken aller universiteiten en literatuurbijlages zouden verheugd moeten zijn. Zij misschien, ik niet helemaal. Van de vuile trucs die in de CPN worden uitgehaald had ik al eerder vernomen, maar dat deze aanhoudende catchpartij zich in de salon van Tante Betje afspeelt, zoals ik uit het verhaal ‘Hardhandige beweging’ mag concluderen is nieuw voor me. Kennelijk heb ik altijd een te overspannen indruk gehad van partijlokaliteiten. Nog minder de moeite waard er aandacht aan te besteden dan ik al begon te vermoeden.

Geen geweld

Zo komt Verrips echter geenszins toe aan wat hij vertellen wil, namelijk hoe een sekte in staat blijkt een zelfstandig denkend persoon te treiteren, ja, hem zelfs in zijn persoonlijke levenssfeer onderuit te halen. Het staat er allemaal wel, uitvoerig genoeg zelfs in het verhaal ‘Vondst in Friesland’. Maar het gebeurt allemaal zo babbelend, zo redelijk alternatief, dat mijn belangstelling voor de hoofdpersoon en diens mogelijke tragiek al rap afneemt.

Het probleem zit wellicht in de literaire standpuntbepaling die Verrips gekozen heeft. Hij wil de waarheid geen geweld aandoen en precies beschrijven hoe het zo gekomen is. Tevens poogt hij de indruk te wekken fictie te schrijven in de veronderstelling dat dat literatuur zou opleveren. Door beide te combineren slaagt hij op geen van de twee fronten. Het waarheidsgetrouwe verslag van de dissident ruikt teveel naar literatuur en wat literatuur wil zijn is niet meer dan een schoolse weergave van de niet zo vreselijk opwindende gedachtenspinsels van een voormalige partijman en diens alter ego de schrijver. Het resultaat is van een bijna opwindende saaiheid die slechts doorbroken wordt door het titelverhaal.

Ger Verrips, foto Eddy de Jongh

In dit verhaal waarin Jos zich, na een bezoek aan Berlijn afvraagt waar hij zijn tas met documenten kan hebben achtergelaten, lijkt Verrips te slagen in zijn opzet middels literatuur iets weer te geven over de benauwenissen van zijn hoofdpersoon en daarbij tevens uitspraken te doen over de politieke situatie van heden en verleden. Verhaal en boodschap worden hier tot een overtuigende synthese gebracht. In zo'n geval behoeft men bij voorbeeld Jos' mening niet te delen dat, als Liebknecht en Luxemburg waren blijven leven, zowel Stalin als Hitler minder kansen zouden hebben gekregen. De optie is binnen de gedachtengang aanvaardbaar en noopt de lezer tot vergelijkbare speculaties of toch minstens tot tegenwerpingen. Wat het verhaal tenslotte zijn drijvende kracht verleent is de paranoïde angst die Jos voor de partij koestert. Op dat moment is de verbeelding van een echte schrijver aan de macht en niet de nauwgezette en gewetensvolle verantwoordingsplicht van de voormalige gelovige.

Redelijk

Op bijna irriterende wijze komt deze plicht aan de orde in ‘Het evenbeeld’, een aantal al of niet verzonnen rechtbankprotocollen waarin de schrijver Victor iets over zijn eigen huwelijksrelatie probeert aan te tonen. Wat aangetoond wil worden, raakt echter bedolven onder de nogal voor de hand liggende en dus gratuite verontwaardiging over de discrepantie tussen recht en gerechtigheid. Die Victor lijkt verdacht veel op Jos, denkt men dan schouderophalend en slaat maar eens een paginaatje of tien over.

Het toppunt van ellende is werkelijk ‘Vondst in Friesland’, niet omdat de kneuterige gemeenheid van de Partij er zo duidelijk in tot uitdrukking wordt gebracht, maar juist omdat dit zo kneuterig gebeurt.

In het slotverhaal concludeert Victor dat Jos door veel politieker motieven gedreven wordt dan diens ogenschijnlijk zo politiek gedreven tegenstander Otto, terwijl hij Verrips in een gefingeerd interview de mediator laat zijn die ‘telkens die stand van de schakelaar (koos) die hem van moment tot moment het beste uitkwam’. Meer Verrips, zou ik zeggen en minder Jos. Victor heeft gelijk als hij, op weg naar huis, ‘het gesprek tussen de communisten het gesprek tussen de cummunisten laat. En Jos heeft volslagen ongelijk als hij, naar aanleiding van Borges' gedicht “De Engel” bepeinst: “Redelijk blijven denken, ach, het is niet onbelangrijk. Maar het komt toch vooral op redelijk handelen aan.”’ Nee, waar het op aankomt is op onredelijk goed schrijven, al of niet met straatrumoer.

Het titelverhaal eindigt met de zin: ‘Misschien was dit het wat sich 'nen blauen Dunst machen werd genoemd.’ Jos raakt, ondanks de redelijke verklaring voor het verliezen van zijn documenten, niet los van het idee dat hem door de partij een rad voor ogen is gedraaid. Iets dergelijks moet ook Verrips vaker doen: zijn lezer op bekwame wijze en rad voor ogen draaien, de waarheid geweld aandoen om haar des te indrukwekkender naar voren te halen.

■

redding