Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 15]

Homerus en Mick Jagger
De Erwin-verhalen van Joyce & Co

Erwins echo door Joyce & Co Uitgever: De Arbeiderspers, 167 p., f29,50

Tom van Deel

Toen Michael van Mander, deel twee van de Erwin-trilogie, uitkwam, schreef Joyce & Co een ‘Zendbrief voor de lezers’ die in tweehonderdvijftig genummerde exemplaren verscheen. Overschatting van de grootte van zijn publiek is dit niet te noemen. In de brief staat ook: ‘Erwin is niet geliefd, niet bij zijn oude vrienden en niet bij het publiek dat zo getraind is in het modieuze rollenspel dat het slechts poses ziet waar duchtig is geleden.’

Het lijden van Erwin, het ‘duchtig’ lijden dus, beschrijft Joyce & Co met behulp van literatuur en dat procédé, tenminste als het zoals hier erg opvalt, wekt argwaan. De romantisch-decadente Erwin, die zich verveelt, melancholisch is, zich verdiept in esthetische kwesties, en leeft naar de zelfmoord toe - deze Erwin is een volstrekt literaire figuur, wiens nagelaten geschriften Joyce & Co., zogenaamd, bewerkt en uitgeeft.

In de nieuwe bundel met oude verhalen, geschreven vóór Erwin (1975) in 1970 en 1971 - Erwins echo wordt in de verantwoording ook gesproken van ‘de Erwin-legende’. In zijn ‘Zendbrief’ geeft Joyce & Co voluit toe dat alles wat er in de Erwin-boeken staat nabootsing is van ‘beelden en monumenten’ die liggen opgeslagen in ‘het theater van mijn geheugen’.

Voor die nabootsing is Joyce & Co in de leer gegaan bij de wereldliteratuur en de onomwonden, niet zelden pedant aandoende blijken van wedijver verhogen zijn populariteit vermoedelijk niet. Zelf stelt hij, vanuit de hoogte, ‘het absoluut ontbreken van concurrentie of vergelijkbare ambitie’ vast.

Ik heb destijds Erwin en Michael van Mander (1979) met buitengewoon veel plezier gelezen. De verwerking van literaire voorbeelden, het citeren en zwaarwichtig essayeren, stoort of verveelt wel eens, maar zodra het gezien wordt als onderdeel van een probleem waar beide romans over handelen, is er geen enkel bezwaar tegen. Dat probleem is, heel eenvoudig, en toch moeilijk: de tweespalt tussen leven en kunst.

Joyce & Co

Hevig-drakerig

In het eerste verhaal uit Erwins echo, ‘l'Art ou les caresses’, is de jeugdige Erwin al direct iemand die ‘zijn leven ten dienste van de kunst’ heeft gesteld. Hij is schrijver en leert in dit verhaal tot zijn schrik ‘de meest subtiele aller kunsten’ kennen, namelijk die van het genot. Door de Italiaanse femme fatale Erica, een jeugdvriendin, wordt hij op een nacht zo buitengewoon heerlijk geliefkoosd, dat ‘principiële kwesties’ er niet meer toe doen en hij begrijpt dat die ‘nooit ons leven meer beïnvloeden dan de hartstochten’.

De nacht met haar op de berg is een mooi staaltje van Joyce & Co-kitsch. Erwin en Erica staan er naakt, zij ‘in het maanlicht melkbleek’, ‘een Salambo’, erboven ‘een gejaagde lucht’. Zij brengt dan met ‘een koninklijke sierlijkheid’ ‘haar armen achter haar hoofd’ en verzamelt ‘haar loshangende lokken’. Onvergetelijk zoals haar borsten ‘zich spannen in het maanlicht’. De fellatio die dan volgt gaat gepaard met storm en regen, waarbij zich ten slotte ook nog ‘de rammelende donder’ voegt.

Deze passage, geheel in de stijl van het Zigeunermeisje boven de driezitsbank, mag dan niet tekenend voor Joyce & Co zijn - zeker niet voor het latere werk - er wordt ondubbelzinnig naar allerlei stilistische en thematische literaire toppen verwezen. Het zwartromantische einde, als Erwin de minnaar van Erica doodt en hij zich vergist blijkt te hebben, want het is haar echtgenoot van wie ze veel houdt - dat einde is hevig-drakerig. Erwin rent begrijpelijkerwijze uit dit verhaal weg om ‘handelingen te ruilen voor ideeën en liefkozingen voor kunst’.

In enkele hierop volgende verhalen krijgen we een beeld van het heden en verleden van ‘de Firma’, zoals het nogal problematisch functionerende collectief Joyce & Co zich noemt. De firma is rijk, althans de firma bezit veel riante behuizingen, her en der. Daar drinken de firmanten whisky en ontvangen ze liefst blonde, maar altijd beeldschone vrouwen. Deze levenswijze is al bekend uit de twee romans, dus ik laat het hier maar bij. Heel veel uit Erwins echo komt trouwens bekend voor en dat klopt ook. De verhalen zijn als voorstudies op te vatten voor het grote werk. Vooral uit het lange ‘De tijd, de namen en de dingen’ is een en ander, vrijwel letterlijk, in Erwin of Michael van Mander terechtgekomen. Een voorbeeld: ‘We zaten met z'n drieën om het haardvuur en ik vertelde het Axelverhaal van Villiers de l'Isle-Adam dat me intrigeerde om de erotische absoluutheid van de motieven van de protagonisten en de overeenkomsten met onze verhouding.’

In Michael van Mander (252) staat: ‘Pozend zaten ze rond het haardvuur en Erwin vertelde het Axelverhaal van Villiers de l'Isle-Adam dat hem intrigeerde om de erotische absoluutheid van de motieven van de protagonisten en de overeenkomst met henzelf.’

De noodlottige muze van Erwin is Martha, een prachtige vrouw, blond, die haar haren bij voorkeur naar achteren werpt en adembenemende benen heeft, maar die als ze aankomt, meestal komt zeggen dat ze weer weggaat. Erwin associeert haar met ‘Marsh Mellow’ en ‘cognac’. Die twee komen in Erwin voor als het over Martha gaat, maar ook een paar keer in Erwins echo, vgl. 22 en 96 met Erwin 355. Joyce & Co is dus ook een eigen-tekst verwerkende firma.

Leven en kunst

Deze vroege al eerder verspreid gepubliceerde verhalen zijn natuurlijk lang niet het beste wat Joyce & Co geschreven heeft. Ze worden kennelijk uitgegeven om de tijdspanne enigszins te overbruggen tussen Michael van Mander en het verwachte deel drie van de trilogie. Stilistisch is alles hier minder ontwikkeld nog en ook de kortere adem lijkt niet bevorderlijk voor een afgewogen produkt. Sommige formuleringen deden me denken aan van die krankzinnige dicteezinnen waarmee leraren het hun leerlingen soms moeilijk maken, zoals, ik verzin: de briljant gepavoiseerde fregatten illumineerden consciëntieus de stijgende leeuweriken. Bij voorbeeld deze passage:

‘Aan de muren komt niets te hangen want ik ben allergisch voor de handel die ze tegenwoordig schilder- en beeldhouwkunst durven noemen. Deze kunstvormen verdienen die naam niet en de stupiditeit van haar scheppers bevestigt elke keer weer mijn minachting. Veeleer zouden we deze uitingen van ziekelijke geesten op hun decoratieve wenselijkheid moeten beoordelen, maar de gedifferentieerdheid van mijn emoties en de grilligheid van mijn retrospectieve reflecties dulden geen ongewilde en gratuite impressies in hun karthuizercel.’

Die verliteratuurde, hautaine stijl slaat echter op sommige momenten om in zijn tegendeel. Dan sluit Joyce & Co zich niet bij Homerus aan maar bij Jack Kerouac, vaak in die gevallen waarin het verleden wordt beschreven, ‘dat oude on-the-road gevoel, toen we de dingen samen deden en altijd vol beweging waren, thema's van Parket boppend over de opritten van autostrada's’ (vgl. ook Michael van Mander, 233). Er kan dan zelfs een zin verschijnen met een apokoinou-constructie: ‘Hij strijkt over zijn haar ogen verstarren een beetje.’

Precies in deze curieuze botsing van stijlen ligt mijns inziens de grootste kracht van Joyce & Co. In het klein en in het groot, minder in de vroege verhalen, maar ook daar, en in elk geval in de twee romans, vooral in Michael van Mander, lopen Homerus en Mick Jagger hand in hand, studie vermengt zich met erotiek. De strenge regels, de eerbied voor clichés, de behoefte aan veralgemening verkeren in hun tegendeel en er komt vrijheid en beweging in de tekst, specifieke jeugdherinneringen worden schitterend en met vaart verteld, alle verfijnde motto's van Rodenbach, Edward Young, Villiers de l'Isle-Adam, Emile Verhaeren en anderen ten spijt.

Of misschien moet het niet zo gezegd, want ik bedoel juist dat de werking van Joyce & Co's geschriften bestaat bij de gratie van deze

Vervolg op pagina 17