Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 13]

Een verwarring van genres
Elegante levendigheid van Jacques Laurent

Les sous-ensembles flous door Jacques Laurent Uitgever: Grasset, 474 p., f43,15

Ed Jongma

‘Gedurende een hele avond die ik doorbracht op mijn hotelkamer in Singapore, geïmmobiliseerd als ik was door een gedaanteverwisseling van de stad, die alle plaatsen had getroffen waar ik herinneringen hoopte aan te treffen, diende een roman zich bij mij aan zonder dat ik hem kon toelaten. Zijn eerste motief was te elementair. Ik had slechts wat emoties tot mijn beschikking, die al te hecht gegroepeerd waren rond het lot van een van mijn vrienden, die getroffen was door een voor hem onbekende kwaal, waarvan het voortbestaan op hardnekkige wijze bevorderd werd door de geneeskunst, want het is niet meer het leven van een mens dat verlengd wordt, maar het leven van een kwaal, indien deze ongeneeslijk is.’

Aldus Jacques Laurent in Roman du roman, een essay uit 1977 waarin hij zijn denkbeelden omtrent de roman uiteenzet. Het boek dat hem toen door het hoofd spookte, verscheen vorig jaar onder de mysterieuze titel Les sous-ensembles flous. Het is een term die hij ontleent aan de mathematische logica en die hem sterk intrigeerde omdat er een verwarring van genres uit spreekt die volgens hem ook wezenlijk is voor de roman. Bovendien wijst de titel in dit speciale geval op het vage overgangsgebied tussen leven en dood waarbinnen de hoofdfiguur zich beweegt. In Nederland spreekt men van ‘vage deelverzamelingen’, hetgeen evenals ‘sous-ensembles flous’ een rechtstreekse vertaling is van het Amerikaanse ‘fuzzy subsets’ van Zadeh, die de theorie introduceerde.

Het verhaal van het boek is simpel: op grond van een angstdroom waarin hem zijn dood wordt aangezegd, besluit Paul Bâche, mislukt cineast en nu directeur van een onderafdeling van een filmmaatschappij, zijn baan op te zeggen, als de maatschappij in ruil voor de financiële claims die hij nog heeft, bereid is de gelden te leveren voor een film die hij wil gaan maken over een man die besluit, ook al weer daartoe aangezet door een droom, op zoek te gaan naar zich zelf via een reconstructie van zijn verleden. Maar het onderwerp blijft voorlopig even ongrijpbaar als de roman op de hotelkamer in Singapore. Hij vertrekt met zijn secretaresse Lise naar India teneinde de locatie voor zijn film te verkennen, en zijn achtergebleven vriendin Juliette verneemt dan van zijn arts dat Paul nog maar korte tijd te leven heeft, omdat hij lijdt aan een zeer zeldzame ziekte: hartkanker. Zij reist hem achterna en haalt hem over om samen met Lise en haar naar Tahiti te gaan, waar zij een persoonlijke affaire te regelen heeft, en waarom zou Tahiti geen dienst kunnen doen als achtergrond voor de film? Na een verblijf van een paar weken keren zij terug naar Frankrijk. Paul sterft in zijn slaap, boven de Atlantische Oceaan.

Manipulatie

De compositie van het boek is heel ingenieus. Het eerste deel wordt in de eerste persoon enkelvoud verteld door Paul. Het eindigt met zijn vertrek naar India. Dan vervolgt het verhaal in de derde persoon, maar nu vanuit de optiek van Juliette, die van Corlion, de arts, de waarheid omtrent Paul verneemt. Paul wordt door deze stilistische manipulatie in letterlijke zin van subject tot object. Hij is aangeraakt door de dood, zonder het zelf te weten, en dus voor zijn omgeving al niet helemaal meer behorend tot de levenden. Juliette heeft Lise ingelicht, omdat zij vreest alleen niet opgewassen te zullen zijn tegen de rol die van haar verlangd wordt tijdens deze AE (= ‘affreuse expédition’). Juliette heeft de gewoonte om bepaalde zaken aan te duiden met een initiaalcode. Zo staat I bij Paul en haar voor Idee, waarachter zich steeds wisselende plannetjes verschuilen voor een pervers-seksueel spel. Het feit dat zij Paul gevraagd heeft om ook Lise mee te nemen naar Tahiti, zou men kunnen zien als een laatste I. Zij weet dat Paul een verhouding begonnen is met Lise, en het windt haar op om op reis te zijn als een van de twee vrouwen van Paul. Een soort haremfantasie. Op Tahiti gaan Juliette en Lise zelfs gelijk gekleed.

Jacques Laurent

Nu Juliette in stilistische zin hoofdfiguur is geworden, spreekt het voor zich dat aspecten van haar leven belicht worden die niet direct samenhangen met de relatie tussen haar en Paul. Heeft zij zelfs niet zijn leven, of wat daarvan rest, dienstbaar gemaakt aan het hare, door hem over te halen naar Tahiti te gaan? En waarom? De affaire die Juliette op Tahiti moet ‘regelen’ hangt samen met haar verleden. Zij had een Tsjechische vader, die door een vriend is aangegeven, waarna hij gevangen gezet en geëxecuteerd is. Net als Paul naar India is vertrokken, verneemt zij de identiteit van deze vriend: Levska, en zijn verblijfplaats: Tahiti. Zij vat het plan op hem te doden, aanvankelijk op zuiver rationele gronden, lijkt het, maar daar voegen zich op Tahiti nog enkele irrationele elementen aan toe. Zo leeft in haar de onbestemde hoop dat als zij Levska, de moordenaar van haar vader, uit de weg ruimt, Paul misschien in leven zal blijven. Per slot is de diagnose van hartkanker een uiterst opmerkelijke, en ook artsen kunnen zich vergissen. De aanslag, met een dolk, mislukt half, misschien door de onbewuste overweging dat de poging alleen al telt, en de volgende dag hebben Juliette en Levska een lang gesprek met elkaar in het ziekenhuis, waarbij Levska Juliette de situatie in het Tsjechoslawakije van na de oorlog tracht duidelijk te maken, maar zonder veel hoop: ‘Wij leefden in een wereld die niet vertaalbaar is in het Frans.’

Ik kan mij voorstellen dat Laurent bij het bedenken van de titel van het boek ook gedacht heeft aan de constructie van zijn hoofdfiguur, Paul Bâche. Kenmerken van verschillende personen komen in hem samen, en andere kenmerken worden weer afgesplitst naar andere figuren, zodat inderdaad een geheel van ‘vage deelverzamelingen’ ontstaat. Uitgangspunt is geweest, zoals we zagen, de dood van een vriend, maar bij het schetsen van het portret van Paul heeft Laurent toch ook vaak in de spiegel gekeken, zeker waar het de levensstijl en de denkwereld betreft. In een interview keert Laurent zich tegen de uitspraak dat hij een Don Juan zou zijn: ‘Onzin. Ik heb wel steeds andere vrouwen, maar de oude blijven meespelen, elk in haar rol.’ Hetzelfde geldt voor Paul, die zelfs op Tahiti nog voortdurend in telefonisch contact staat met de vroegere echtgenotes in Frankrijk. Paul is geen schrijver, zoals Laurent, maar cineast. Het kenmerk van schrijverschap vinden we terug op Tahiti in de curieuze figuur van Anne Coquet, een man (!) die weet dat hij kanker heeft en zal sterven, en nu zijn tijd doorbrengt met het ‘verbeteren’ van beroemde romans uit de vorige eeuw: ‘door het veranderen van bepaalde zinnen bij Balzac, bij Dumas, bij Chateaubriand, gaf hij hun de volmaaktheid die anders ontbrak’. Alleen bij Stendhal heeft hij nooit iets gevonden dat vatbaar was voor verbetering. Laurent staat in Frankrijk bekend als de ‘meest Stendhaliaanse van alle schrijvers’. Zo heeft hij bij voorbeeld een einde geschreven voor het onvoltooid gebleven Lamiel van Stendhal. Dus, zou men kunnen zeggen, als Paul een ‘double’ is van Laurent, dan is

[p. 14]

Anne Coquet een ‘double’ in het kwadraat: van Paul, als kankerpatiënt, zij het een wetende, maar bovendien van Laurent als bewonderaar van de klassieken.

Jacques Laurent is in Nederland vrijwel onbekend. Ik meen dat nog geen van zijn boeken in het Nederlands werd vertaald, ondanks het feit dat hij voor zijn vorige roman Les bêtises in 1971 de prix Goncourt kreeg. Hij beweegt zich ook een beetje buiten de ‘mainstream’, en hoe kan het anders, als je vlak na de oorlog de euvele moed had om hardhandig op te treden tegen de schrijvers van het engagement. In Neuf perles de culture van 1952 parodieert hij schrijvers als Malraux, De Beauvoir en Sartre, en deze laatste werd ook al onder handen genomen in Paul et Jean-Paul uit 1951. Het maatschappelijk engagement is een levenshouding die hem duidelijk niet ligt. Met zijn amoreel-libertijnse opvattingen kijkt hij liever terug naar schrijvers als Stendhal, al genoemd, naar Laclos en Constant, en ook qua stijl lijkt hij verwant aan deze schrijvers. Hij schrijft een zeer helder, lichtvoetig en elegant Frans, en is af en toe heel geestig, ook al door de parodistische talenten die hij bezit. Dat hij naast het ‘serieuze’ werk ook onder het pseudoniem Cécil Saint-Laurent populaire romans schreef als Caroline Chérie en vier delen Hortense, ach, het pleit alleen maar voor de levendigheid van zijn geest.

Uit het voorgaande blijkt al dat ik Les sous-ensembles flous ondanks de lengte - het boek telt vijfhonderd pagina's - bijna in een adem heb uitgelezen, en dat overkomt mij niet iedere dag. Het is werkelijk een alleraardigst boek, al klinkt dit misschien wat oneigenlijk voor een verhaal over een man die gaat sterven. Het ware te wensen dat een uitgever eindelijk de kans aangrijpt om de Nederlandse lezer kennis te laten maken met het werk van Jacques Laurent.

■